در طول تاریخ پرفراز و نشیب ایران هنر بزرگ‌ترین هدیه دائم ملت به تاریخ جهان بوده‌است. صنایع دستی راوی دیروز تا امروز و فرداهایمان می‌باشد و دنیایی وسیع و گسترده خلق کرده‌است که هیچ کس نمی‌تواند ادعا کند که همه آن را می‌شناسد. هنر و به خصوص صنایع دستی مانند دریایی بی‌پایان می‌ماند که هیچ ساحلی را نمی‌توان برای آن متصور شد. یکی از این هنرهای پرآوازه خراطی سنگ نام دارد که از گذشته دور آثار به یاد ماندنی را بر جای گذاشته است. برای اطلاع از این هنر شگفت انگیز با ما در این مقاله همراه باشید.
خراطی سنگ چیست؟
این هنر بسیار گرانبها از گذشته‌های دور در سرتاسر جهان رواج داشته و طرفداران خاص خود را دارد. خراطی سنگ معطوف به زمان و مکان خاصی نیست و در تمامی مناطق به چشم می‌خورد. به تراشیدن دورانی ظروف با استفاده از چرخ خراطی به منظور ساخت ابزار و اشیا با حجمی متقارن و مدور خراطی سنگ گفته می‌شود. اجسامی مانند هاون، قندان، دیگ، گلدان، پایه‌های صندلی و… از جمله اشیایی هستند که به وسیله این هنر زیبا ایجاد می‌شوند. کار با این دستگاه بسیار راحت بوده به طوری که برای به حرکت درآوردن، کافی است تا کمانه آن را حرکت دهید.
تاریخچه هنر خراطی سنگ
خراطی سنگ قدمتی چند هزار ساله دارد و دقیقا پیدایش آن بعد از عصر سنگ می‌باشد. مدتی بعد از عصر سنگ و استفاده بشریت از سنگ به عنوان ابزارهای مورد نیاز زندگی از جمله ظروف، ابزارهای جنگی و حتی خانه‌های سنگی در دل کوه‌ها، زندگی بشر دستخوش تغییر شد و برای خلق آثار بر روی سنگ ابزارهای مخصوص این هنر روی کار آمد. بدین صورت دستگاه خراطی با سنگ ساخته شد و امروزه نیز از این وسیله در صنایع سنگ استفاده بسیاری می‌شود.
رایج‌ترین سنگ‌های خراطی
در این هنر از سنگ‌های بسیار زیاد و مختلف نظیر مرمر سفید، هرسین، سرپانتین، مرمر قرمز و سنگ چینی استفاده می‌شود. این نکته حائز اهمیت است که برای شروع به کار و ساخت یک اثر ماندگار اولین قدم به نوع سنگ مورد نظر بستگی دارد. به عنوان مثال سنگ سرپانتین به دلیل ضربه پذیری و برخورداری از جنسی نرم، در ساخت اجسام تزیینی و ظروف استفاده می‌شود. مقاومت این سنگ در برابر آتش سبب شده تا در پخت غذاهایی با زمان پخت طولانی، کاربرد داشته‌باشد. این ویژگی به لذیذتر شدن انواع غذاهای سنتی کمک شایانی می‌کند. سنگ مرمر نیز به دلیل عدم واکنش پذیری با شرایط محیطی در صنایع ساختمان سازی و ظروف به کار برده می‌شود.
تجهیزات و مراحل خلق آثار هنری با کمک خراطی سنگ
سنگ و محصولات سنگی، جایگاه و ارزش بالایی در زندگی روزمره ما داشته و دارند. انسان‌های اولیه بیشتر لوازم مورد نیاز زندگی خود را از سنگ می‌ساختند. با گذشت زمان طرفداران محصولات سنگی افزایش چشمگیری داشته‌اند به طوری که هنر خراطی سنگ پیشرفت قابل ملاحظه‌ای پیدا کرد. ابزار مورد استفاده برای خراطی شامل دستگاه برش، مته‌های مختلف (در ساخت ظروفی مثل قندان و گلدان به کار می‌رود)، دستگاه تراش، کاغذ سمباده و آب است. برای تولید و آماده سازی یک محصول به روش خراطی مراحل زیر می‌بایست طی شود:
- ابتدا باید با کمک دستگاه برش، سنگ را برش داد. برش اولیه سنگ بیشتر به صورت مکعب مربع، مستطیل و چند ضلعی است.
- در مرحله بعد یک سنگ به عنوان نگهدارنده به سنگ اصلی چسبانده می‌شود. این سنگ ارتفاع کمتری دارد ولی مقطع آن به اندازه مقطع بخش اصلی است. این مرحله توسط چسب مخصوص انجام می‌گیرد. به همین علت نصب سنگ مورد نظر به سهولت انجام می‌شود.
- سپس با استفاده از دستگاه تراش که مته‌های مختلفی بر سر آن نصب شده، هنرمند خراط سطح بیرونی و داخلی سنگ را به فرم دلخواه تراش می‌دهد. روش کار دستگاه به فرد این امکان را می‌دهد تا با عقب و جلو بردن کمانه، رویه بیرونی سنگ را پرداخت کند.
- در مرحله آخر با استفاده از کاغذ سمباده سطح بیرونی و داخلی کار را صیقلی می‌کنند. در حین انجام کار با اسفنجی سطح بیرونی و یا داخلی حجم سنگی خیس نگه داشته می‌شود. پس از آماده شدن کار با استفاده از دستگاه برش، سنگ نگهدارنده را از سنگ اصلی جدا می‌کنند.
انواع دستگاه‌های خراطی سنگ
اگر می‌خواهید کار خراطی انجام دهید و به نحوی وارد بازار کار شوید، خوب است دستگاه‌های خراطی را بشناسید. اندازه دستگاه بیان کننده اندازه بزرگ‌ترین قطعه سنگی است که می‌توان روی آن استفاده نمود. برای مثال دستگاه ۴۰ سانتی‌متری می‌تواند سنگی به همین اندازه را خراطی کند. یکی از رایج‌ترین دستگاه‌های خراطی سنگ اندازه‌ای حدود ۳۰ سانتی‌متر دارد که طول مفید بدنه آن ۹۰ سانتی‌متر و سرعت آن به ۳۰۰ الی ۲۷۰۰ دور بر دقیقه می‌رسد. یکی از تقسیم بندی‌های این دستگاه براساس نوع پایه آن است که به دو دسته رومیزی و پایه دار تقسیم می‌شود. دستگاه خراطی پایه دار با کمک پایه‌های خودش می‌ایستد ولی دستگاه خراطی رومیزی با استفاده از پیچ و مهره روی میز قرار دارد. با این وجود، مهم‌ترین انواع دستگاه‌های خراطی سنگ عبارتند از:
- دستگاه خراطی چند سرعته: از نام این دستگاه مشخص است که این وسیله سرعت‌های مختلفی دارد و در صورتی که سرعت آن را تغییر دهید به راحتی می‌توانید میزان عمق اشکال ایجاد شده را عوض کنید. سرعت دستگاه خراطی چند ساعته به راحتی با یک دکمه کم یا زیاد می‌شود. با کمک این دستگاه قادر خواهید بود لوازم سنگی که پیچیدگی بسیاری دارند، تولید کنید.
- دستگاه خراطی تک سرعته: دستگاه‌های تک سرعته به گونه‌ای هستند که برای تغییر سرعت باید جای تسمه روی فولی پله‌ای را تغییر داد. فولی‌ها برعکس هم قرار گرفته‌اند که یکی روی محور اصلی و دیگری موازی آن روی محور نیش در لنگه قرار می‌گیرد. هرچه قطر فولی بزرگ‌تر و قطر لنگه کوچک‌تر باشد، سرعت دستگاه بیشتر خواهد بود.
نکات مهم در خریداری دستگاه خراطی
دنیای خراطی برای هنرمندانی ساخته شده که به سنگ علاقه زیادی دارند و در پی خلق آثار بی‌نظیر می‌باشند. این هنر، به عنوان یکی از شاخه‌های صنایع دستی سنگی از دیرباز در میان مردم ایران زمین متداول بوده‌است. در این شاخه از صنایع دستی، ابزار اصلی هنرمند چرخ خراطی می‌باشد که از مهم‌ترین بخش ایجاد اثر محسوب می‌شود. در نتیجه در هنگام خرید این وسیله مهم می‌بایست نکات مهم از قبیل موارد زیر را به کار گیرید:
- دستگاه‌های خراطی در ابعاد و اندازه‌های مختلفی به صورت رومیزی و پایه دار وجود دارند. بنابراین در نگاه اول باید دستگاه را با توجه به کاربرد آن انتخاب نمود. دستگاه‌های رومیزی دارای توان کمتر، بدنه ضعیف‌تر و دهانه کارگیر کوچک‌تر نسبت به دستگاه دیگر می‌باشند.
- نکته دیگر قدرت موتور و سیستم تغییر دور دستگاه است. باید به این نکته توجه داشت که تغییر دور دستگاه به صورت الکترونیکی بسیار مناسب‌تر و بهتر از سیستم تغییر دور فولی پله‌ای است.
- گیره ثابت از تعیین کننده‌ترین بخش دستگاه خراطی می‌باشد. وجود چهار نظام در این قسمت می‌تواند برای تنوع در ساخت انواع محصولات خراطی از مزیت‌های آن به شمار بیاید.
کلام آخر
در این مقاله در سایت چارشین سعی شد به بررسی هنر خراطی سنگ پرداخته شود. این هنر به هنرمندان و صنعتگران این اجازه را می‌دهد که تنها با استفاده از دو دست و ابزار مخصوص آثاری ماندگار خلق کنند. کشورهای برتر در این حوزه امروزه نقش مهمی در اقتصاد جهانی دارند و با صادرات آثار خود به دیگر کشورها افراد زیادی را به این هنر جذب کرده‌اند. شما می‌توانید با توجه به شناخت خود نسبت به خراطی با سنگ اقدام به یادگیری و راه اندازی کارگاه برای این بخش از صنایع دستی کنید.
