در هر جای جهان که باشید با معرفی صنایع دستی ایران، می‌توانید هر انسانی را شگفت‌زده کنید. آثاری خلق شده آثار خلق شده توسط دستان ماهر چیره دستانی که می‌توان از آن به عنوان دلیلی روشن بر گذشته‌ی درخشان و تمدنی باشکوه یاد کرد. یکی از مهم‌ترین علل پیدایش و گسترش هنر و فرهنگ پارسی، جاده ابریشم و نقش آن در صنایع دستی ایران بود؛ جاده‌ای که شرق را به غرب ارتباط می‌داد و جهانیان را با تمدن باشکوه ما ایرانیان، آشنا کرد. این آشنایی طوری بود که می‌توان این راه ارتباطی را به عنوان مهم‌ترین جاده بازرگانی و فرهنگی تاریخ، معرفی کرد.
تاریخچه جاده ابریشم و اهمیت آن
جاده ابریشم یکی از طولانی‌ترین جاده‌های بازرگانی جهان به شمار می‌آید. جاده‌ای با طول بین 6400 تا 10000 کیلومتر، که شهرهای ساحلی چین را به امپراطوری باشکوه روم متصل می‌ساخت. در جاده ابریشم، کالاهایی نظیر کاغذ، ادویه، شیشه، عطر، فلز و… مبادله میشد، اما به عنوان یکی از اولین کالاهای بازرگانی در این راه، می‌توان به ابریشم اشاره داشت که به همین دلیل، نام ابریشم بر روی این جاده نقش بست. ایرانیان در زمان هخامنشیان با این کالای ارزشمند آشنا شدند و از همان زمان تأکید فراوانی بر استفاده از این الیاف جادویی، در صنایع دستی خود داشتند. آوای شهرت پارچه‌ها و قالی‌های پر نقش و نگار ایرانی که امروزه در جهان می‌شنویم و هزاران صنایع دستی با شکوه دیگر.امروزه ما ایرانیان، مدیون جاده ابریشم هستیم که این کالاهایی ارزشمند را برای ما ایرانیان به ارمغان آورده‌است.
مسیر جاده ابریشم از سرزمین چین شروع میشد و از شرق و شمال ایران می‌گذشت و در نهایت به روم می‌رسید. این جاده علاوه بر مسیر اصلی، شامل مسیرهای فرعی گسترده‌ای نیز میشد که بسیاری از شهرهای تاریخی ایران را تحت پوشش خود قرار می‌داد. در نتیجه بیشتر کاروان‌های بازرگانی با عبور از این مسیرها با هنر و تمدن ایرانیان آشنا می‌شدند و فرهنگ و آداب کشورهای جهان را با ایرانیان به اشتراک می‌گذاشتند؛ اینجا بود که صنایع دستی چشم نواز پارسی، سبب شد جاده ابریشم، علاوه بر محور اقتصادی، باعث شهرت افکار، اندیشه ها و فرهنگ ملی ایران در جهان شود.
مسیر جاده ابریشم در ایران
جاده ابریشم در ایران از ناحیه شرقی وارد استان خراسان شده و در خراسان از شهرهای سبزوار، توس، نیشابور، دامغان، شاهرود و سمنان می‌گذشت و در نهایت به تهران (ری باستان) می‌رسید. این مسیر از ری باستان به سه شاخه تبدیل میشد.
- شاخه‌ی اول از شهرهای قزوین، تبریز، سراب و خوی می‌گذشت و در نهایت از شمال غرب کشور خارج میشد.
- شاخه‌ی دوم نیز از قزوین شروع و از همدان و کرمانشاه گذر می‌کرد و در نهایت از غرب کشور خارج میشد.
- شاخه‌ی سوم از شهرهای اصفهان و شیراز و در نهایت بوشهر و بنادر ایران می‌گذشت و از خلیج فارس خارج میشد.
حال با نگاه به صنایع دستی شهرهایی همچون اصفهان، همدان، تبریز و شیراز، می‌توان به اهمیت جاده ابریشم در رونق این آثار پی برد.
صنایع دستی ایران
با نگاه به گذشته ایران، به وضوح می‌توان به اهمیت آثار دستی سرزمینمان پی برد. امروزه کشور ما به یکی از فعال‌ترین قطب‌های صادرات صنایع دستی در جهان تبدیل شده‌است. علاوه بر جنبه‌ی اقتصادی، این آثار هنری، ارزشی تاریخی به شمار می‌آیند که هویت و نمودی از فرهنگ ملی ایران زمین هستند. ابریشم کالایی بود که نقش پر رنگی در صنایع دستی ایران داشت. این الیاف جادویی توانستند تحولی عظیم در صنعت قالی بافی ایران شکل دهند. صنعت قالی بافی در دوره ساسانی به اوج خود رسید. به صورتی که ایران، قالی‌های ابریشمی خود را حتی به چین هم صادر می‌کرد.
رفته رفته شکوه و عظمت فرهنگ و هنر ایران، جهان را میخکوب کرد؛ چرا که ایرانیان توانستند از طریق جاده ابریشم، علاوه بر صنعت قالی بافی، جهانیان را با صنایع دستی گوناگون دیگری نیز آشنا سازند. صنایعی نظیر :
- فلز کاری
- مینا کاری
- صنایع دستی چوبی و سنگی
- سفالگری
- کاشی کاری
- حصیر بافی و نمد مالی
همچنین در طی زمان، جاده ابریشم سبب زبانزد شدن معماری مجلل و شگفت انگیز بنا های تاریخی ایران به چین و سرزمین های اروپایی شد.
نقش جاده ابریشم در بازار صنایع دستی ایران
تقریبا در تمام شهرهایی که در مسیر فرعی جاده ابریشم بودند، بازارهایی مرکزی وجود داشت. اجناسی که در این بازارها به فروش می‌رسید، صنایع حیرت انگیز هنری پارسی بود که در چشم بازرگانان راه ابریشمی می‌درخشید. همچنین مسافران با انتقال فرهنگِ هنری کشورهای شرقی نظیر چین، به فروشندگان صنایع دستی، باعث پیشرفت این صنعت در ایرانِ آن دوره می‌شدند. همچنین هر بازار در آن دوره دارای یک مسجد جامع و همچنین یک حمام عمومی داشت. این مورد سبب میشد تا بازرگانان با مشاهده معماری مساجد و آداب و رسوم ایرانیان، شگفتی خود را با سایر جهانیان به اشتراک بگذارند و هنر پارسی روز به روز مشهورتر می‌گشت. بازارهای سنتی ایران به سبب جاده ابریشم، چنان رونق و شهرتی پیدا کرد که هنوز هم گردشگرانی از سر تا سر جهان به بازارهای ایران می‌آیند. بازارهایی که هنوز بوی ایام قدیم را می‌دهند؛ مشتریانی در حال چانه زنی برای خرید سوغاتی و صدای ابزار مسگرانی که موسیقیِ فریادهای دستفروشان می‌شود.
سیاست ساسانیان در زمان رونق بازار ابریشم
اهمیت جاده ابریشم در دوره حکومتی ساسانیان، به اوج خود رسید؛ تجارت در این جاده حتی در سرمای سوزان زمستانی و گرمای طاقت فرسای بیابانی، ادامه پیدا می‌کرد و تنگه‌های کوهستانی راه ابریشم، هیچ گاه بسته نمی‌شد. در این میان، ایران دوره ساسانی، به گرفتن هزینه‌ی گمرکی از کاروان‌ها و بازرگانان مسافر توجه ویژه‌ای داشت. از این رو، روز به روز به تعداد کاروانسراهای دولت ایران در جاده ابریشم افزوده میشد و رفته رفته، دولت ساسانی توانست کنترل راه ابریشم را در دست بگیرد.
در هنگام پیدایش ابریشم، ارزش این کالا به سرعتی باور نکردنی رشد کرد؛ به طوری که در امپراطوری روم آن زمان (دربار بیزانس)، از ابریشم به عنوان ارز استفاده میکردند و ابریشم، ارزشی بالاتر از طلا و سنگهای زینتی گران بها پیدا کرده بود. همین امر برای دولت ایران کافی بود تا تجارت کالای ابریشم، در دست بگیرد. در نهایت دولت ساسانی در این تجارت پیروز شد و توانست ابریشم را با هزینه‌های گزافی به رومیان بیزانس بفروشد و روز به روز امپراطوری روم از لحاظ نظامی و اقتصادی دچار تضعیف میشد. رومیان در آن زمان هیچ گاه نتوانستند از وابستگی اقتصادی به دولت ساسانی رهایی یابند. به عنوان حرکت بعدی، صادرات قالی‌های ابریشمی، با قیمت‌هایی چشمگیر آغاز گشت و به کشورهای مختلف جهان فروخته میشد و در نتیجه، جاده ابریشم اهمیت بسیاری از دید پادشاهان ساسانی آن دوره داشت. ایرانیان با به کار گرفتن هنر و فرهنگ خود، نقش‌های خارق‌العاده‌ای در قالی‌های ابریشمی خلق میکردند و جهانیان بیش از قبل مجذوب این هنر و فرهنگ پارسی می‌شدند.
جاده ابریشم امروزی
رفته رفته با گذشت زمان و پیشرفت صنعت و تکنولوژی در کشورهای اروپایی و تغییرات سیاسی در سرزمین‌های تجاری، بازرگانی در راه ابریشم رو به کم رنگی رفت و در پایان قرن 14 میلادی دستور به توقف تجارت در این جاده شد. بعد از گذشت چند سده، در سال 2017 میلادی، ماه می، با گردهمایی 30 کشور در چین، باری دیگر صادرات و واردات از طریق جاده ابریشم از سر گرفته شد. این حرکت به منظور گسترش و پیشرفت اقتصادی شکل گرفت که باعث اتصال تجاری قاره‌های آسیا، آفریقا و اروپا گردید. امروز نیز نمایشگاه‌هایی به منظور حمایت از صنایع دستی مربوط به این جاده ارزشمند، در استانها و شهرهای کشور شکل می‌گیرد تا سالانه این امر تاریخی و فرهنگی ایران، به جهانیان معرفی گردد.
