صنایع دستی، نوعی کار و هنر است که در آن لوازم تزئینی و کاربردی به روش سنتی و تنها با استفاده از دست و ابزار‌های ساده و ابتدایی ساخته میشود. از انواع صنایع دستی می‌توان به سفالگری، میناکاری، نگارگری، چاپ‌های سنتی، حصیربافی، نمدمالی و خاتم‌کاری در ایران اشاره کرد. برای ساخت انواع صنایع دستی از متریال‌های مختلفی مانند چرم، چوب، فلز، پشم و استخوان استفاده میشود. در این مقاله قصد داریم شما را با صنایع دستی استخوانی و راهنمای خرید محصولات استخوانی بیشتر آشنا کنیم. استفاده از استخوان در ساخت وسایل از زمان باستان مورد توجه انسان‌ها بوده است و تا به امروز از استخوان در ساخت صنایع دستی استفاده میشود. از جمله محصولات استخوانی ساخته‌شده می‌توان جعبه‌های تزئینی، سرمه‌دان، قلمدان، خاتم‌کاری و نقاشی بر روی استخوان را نام برد. در ادامه به راهنمای خرید محصولات استخوانی می‌پردازیم. با ما همراه باشید.
چرا استخوان؟
- استخوان به دلیل استحکام و دوام خود، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- ماندگاری زیادی دارد.
- استخوان به راحتی نیز قابل دسترس است .
- به دلیل رنگ سفید و زیبایی که دارد، برای هنر نقاشی و حکاکی، متریال مناسبی محسوب میشود.
استخوان‌های مورد استفاده در ساخت محصولات استخوانی
در ساخت محصولات استخوانی از عاج فیل، استخوان شتر و استخوان گاو استفاده میشود. عاج فیل به دلیل استحکام و رنگ سفید-شیری که دارد، گزینه‌ی مناسب‌تری برای ساخت محصولات استخوانی است. اما به دلیل قاچاق زیاد عاج فیل، استفاده از آن ممنوع شده است و به همین خاطر استخوان شتر و گاو استفاده‌ی بیشتری دارد. استخوان شتر و گاو همانند عاج فیل نیستند و قبل از شروع کار بر روی آن‌ها نیاز به صیقل دادن و تمیز و سفید کردن می‌باشند. بنابراین یک مرحله کار اضافه‌تر بر روی آن‌ها انجام میشود. در کشور ما ایران نیز به دلیل موقعیت جغرافیایی خود و قرار گیری در منطقه گرم و خشک و دسترسی آسان‌تر، از استخوان گاو و شتر برای ساخت صنایع دستی استفاده می‌کنند.
مقایسه ی عاج و استخوان
| استخوان | عاج |
| وزن کمتری دارد | وزن بیشتری دارد |
| تراکم کمتری دارد | سخت‌تر و متراکم‌تر |
| خشک و خشن | براق و صیقلی |
| هزینه‌‌ی کمتر | گران قیمت |
انواع صنایع دستی با استخوان
همان طور که پیش‌تر گفتیم، از استخوان در هنر نگارگری، خاتم‌کاری و… استفاده میشود. در این بخش از مقاله با جزئیات بیشتری در مورد هرکدام از این محصولات استخوانی آشنا می‌شویم.
استخوان در هنر خاتم‌کاری
در کارگاه‌های خاتم‌کاری ابتدا استخوان قسمت دنده یا ساق پای گاو و شتر تمیز و شسته می‌شوند. بعد از آن برای درست کردن صفحه‌های استخوانی، آن‌ها را توسط اره‌هایی مخصوص از ناحیه قطر برش می‌هند، سپس استخوان‌ها را با آب جوش و سود شستشو می‌دهند. بعد از این مراحل استخوان‌ها را از صافی‌هایی که برای همین منظور ساخته شدهاند، رد می‌کنند تا ناصافی‌های ناشی از برش استخوان‌ها را برطرف کنند. سپس برش‌ها را نازک می‌کنند و به صورت رشته‌هایی با سطح مقطع مثلثی درمی‌آورند. در آخر پس از جدا کردن رشته‌های ناسالم، رشته‌های باقی مانده را با محلول آمونیاک برای سفید شدن شستشو می‌دهند. حالا دیگر آماده‌ی استفاده و عرضه به بازار فروش هستند.
استخوان در نگارگری
نقاشی و نگارگری بر روی استخوان، یکی از هنرهای سنتی و پرکاربرد است که در کشور ما نیز انجام میشود. نقاشی روی سطوح مختلفی از جمله چرم و چوب انجام میشود. اما به دلیل استحکام استخوان، نقاشی روی استخوان مورد توجه هنرمندان و هنردوستان قرار گرفته است.
مراحل آماده سازی استخوان برای نقاشی روی آن
استخوان شتر برای استفاده در هنر نقاشی باید پس از ذبح سریعا به کارگاه‌های نقاشی منتقل شود. اگر تاخیری ایجاد شود، دیگر استخوان برای نقاشی قابل استفاده نیست. برای اینکه مواد اضافی و باقی‌مانده‌ی روی استخوان شتر از آن جدا شوند، قسمت‌های مختلف استخوان را در محلول هیدروکسیل قرار می‌دهند. برای سفید شدن استخوان‌ها، آن‌ها را درون موادهای مختلفی مانند پودر سنگ مرمر، آب آهک و یا آب اکسیژنه قرار می‌دهند. این عمل استخوان‌ها را سفید و تمیز می‌کند. انجام این مراحل بین 15 تا 30 روز زمان نیاز دارد.
طرح‌های مورد استفاده برای نقاشی روی استخوان
نقاشی روی استخوان، یکی از هنرهای صنایع دستی و سنتی به شمار می‌رود. از این رو هنرمندان ایرانی عمدتا از طرح‌ها و نقوش اصیل ایرانی نظیر طرح‌های اسلیمی، گل ومرغ، صحنه‌های رزم و حکایت‌های ایرانی استفاده می‌کنند. علاوه بر این طرح‌ها، خوشنویسی اشعار و احادیث نیز روی استخوان‌ها انجام میشود. به دلیل اینکه نقاشی، بر روی استخوان از آثار هنری است که سالیان زیادی عمر می‌کند، هنرمندان از رنگ‌های طبیعی برای خلق اثر هنری استفاده می‌کنند تا بر ماندگاری آن اثر هنری بیفزایند.
استخوان در هنر مجسمه سازی
با رواج گرفتن و علاقه‌مند شدن هنرمندان به خلق آثار هنری بر روی استخوان، باعث شد تا به مجسمه‌سازی با استفاده از استخوان نیز روی بیاورند. برای ساخت مجسمه با استخوان از هنرهای حکاکی، منبت‌کاری استفاده میشود. مهارت استاد و ظرافت او در کار مجسمه سازی بسیار اهمیت دارد، چرا که اگر اشتباهی در کار صورت گیرد یا اینکه استخوان دچار شکستگی شود، دیگر قابل استفاده‌ی مجدد نیست و باید از مواد جدید استفاده کرد.
راهنمای خرید محصولات استخوانی در باب قیمت و هزینه
خرید محصولات استخوانی می‌تواند برای شما یک انتخاب خلاقانه، جدید و کاربردی باشد. چرا که این محصولات کار دست هنرمند بوده و با ذوق و هنر هنرمند ایرانی خلق شدهاند. قیمت محصولات استخوانی به عوامل مختلفی بستگی دارد. عواملی مانند ابعاد محصول، نحوه‌ی ساخت آن، نوع استخوان استفاده شده، طرح به کار رفته در محصول و… در قیمت محصولات استخوانی تاثیر گذار هستند. درکل هر چه قدر طرح به کار رفته زیبا‌تر و شکیل‌تر باشد، قیمت آن محصول بیشتر است.
در هنگام خرید محصولات استخوانی باید به چه نکاتی توجه کنیم؟
- وزن محصول: محصولات استخوانی با توجه به نوع کاربردشان، وزن‌های مختلفی می‌توانند داشته باشند. اما برای دوام و استحکام بیشتر، بهتر است محصولی با وزن بالاتری را خریداری نمایید.
- رویه‌ی داخلی: به طور معمول رویه‌ی داخلی محصولات استخوانی از جنس استخوان صیقلی است. اما گاها از پارچه و مواد دیگر نیز استفاده میشود.
کلام آخر
همانطور که گفتیم امروزه استخوان‌ها به دلیل استحکام و در دسترس بودن، کاربرد زیادی در ساخت صنایع دستی دارند که مواردی از آن‌ها را در مقاله به شما معرفی کردیم. نکته قابل توجه این است که امروزه از استخوان شتر بیشتر استفاده میشود چون که نسبت به عاج قیمت کمتری دارد و هم می‌توان از باقی مانده‌های آن، وسایل تزئینی کوچک گیری مانند گردنبند پدید آورد. با خرید محصولات استخوانی می‌توانید ظاهری زیبا و متفاوت‌تر از همیشه را در خانه‌ی خود داشته باشید.
