گلیم‌بافی یکی از هنرها و صنایع دستی ارزشمند به حساب می‌آید که در آن یک فرش بدون پرز با استفاده از الیاف طبیعی مانند نخ پشمی، پنبه‌ای و ابریشمی بافته می‌شود تا به عنوان زیرانداز یا برای تزیین مورد استفاده قرار بگیرد. انسان از دیر باز برای محافظت از خود در برابر تغییرات مختلف جوی از پوست و موی حیوانات استفاده می‌کرد. با اهلی کردن گاو، گوسفند، بز و رواج دامداری، استفاده از پوست این حیوانات برای بافت تن‌پوش یا زیرانداز رونق گرفت به طوری که از موی این حیوانات برای بافت گلیم استفاده می‌شود. گلیم نخجوان یکی از معروف‌ترین انواع گلیم‌ها است. در این مقاله قصد داریم با ویژگی های گلیم نخجوان آشنا شویم.
روند تکامل هنر گلیم بافی
تکامل و رواج گلیم‌بافی به تدریج صورت گرفت و از این دست بافته با ارزش برای پوشاندن و مفورش کردن قسمت کف چادرهای عشایر استفاده شد. گلیم‌های ابتدایی دارای بافت ساده و بدون نقش و نگار بودند که به عنوان زیرانداز از پشم و موی گوسفند یا بز بافته می‌شدند. رنگ‌های مختلف پشم گوسفند و بز به صورت ناخواسته طرح‌های نامنظم و ابتدایی را بر روی گلیم ایجاد می‌کرد که همین طرح‌ها سرآغازی برای ایجاد نقوش و اشکال منظم در بافت گلیم بودند.
با توجه به اینکه استفاده از مواد آسیب‌پذیر مانند پشم و موی گوسفند و بز از ویژگی های گلیم نخجوان و سایر مناطق به حساب می‌آید، به همین دلیل در اثر گذشت زمان و تغییرات جوی نمونه‌های زیادی از گلیم‌های بافته شده در دوران قدیم وجود ندارد. در کشفیات باستان‌شناسی که در آناتولی ترکیه صورت گرفته است، بقایای گلیمی کشف شده است که به متعلق به 6000 سال قبل بوده و به عنوان کهن‌ترین گلیم در جهان شناخته می‌شود.
اما قدیمی‌ترین گلیمی که در ایران کشف شده، قطعه‌ای از یک گلیم است که به 300 سال قبل از میلاد مسیح تعلق دارد. بر این اساس نمی‌توان تاریخ دقیقی را به عنوان زمان پیدایش گلیم و گلیم‌بافی در جوامع انسانی مطرح کرد؛ اما بر اساس کشفیات باستان‌شناسی می‌توات تخمین زد که قدمت گلیم‌بافی به حدود 8 تا 10 هزار سال قبل می‌رسد.
نخستین کاربرد گلیم
از ویژگی های گلیم نخجوان و سایر مناطق می‌توان به این مورد اشاره کرد که در دوران کهن از گلیم به عنوان یک تن‌پوش استفاده می‌کردند. بعدها با پیدایش بافت پارچه کاربرد گلیم‌ها نیز تغییر کرده و به عنوان یک زیرانداز استفاده می‌شوند. همانطور که اشاره شد، نمونه‌های اولیه گلیم از طرح و نقش ساده‌ای بهره می‌بردند و معمولا به صورت خودرنگ بافته می‌شدند. اما رفته رفته از طریق رنگرزی الیاف، رنگ‌ها و طرح‌های مختلفی به گلیم‌بافی راه پیدا کرد به طوری که نمونه‌های امروزی از لحاظ طرح، رنگ و نقش تکامل قابل توجهی پیدا کرده‌اند.
انواع مناطق بافت گلیم
گلیم‌ها بر اساس مناطق مختلفی که در آنجا بافته می‌شوند، دارای ویژگی‌ها و در برخی موراد مواد اولیه متفاوتی هستند که بر این اساس طبقه‌بندی می‌شوند. به عنوان مثال ویژگی های گلیم نخجوان با گلیم‌های بافته شده در سایر مناطق در برخی موارد و پارامترها تفاوت‌هایی دارد.
گلیم شاهسون
در بافت گلیم‌های شاهسون از بافت سوماک (سوزنی) استفاده می‌شود که در زبان محلی ورنی نام دارند. استفاده از طرح‌های هندسی شکسته با رنگ‌های ملایم از مهم‌ترین ویژگی‌های گلیم‌های این منطقه است به طوری که کمتر می‌توان دو گلیم مشابه در این منطقه پیدا کرد.
گلیم لری
مهم‌ترین ویژگی گلیم‌های لری، رنگ سیاه، سبز، آبی، سفید است که با نقوش خاص منطقه همراه می‌شود.
گلیم هرسین
بارزترین ویژگی گلیم هرسین این است که این گلیم‌ها بر اساس ذوق و سلیقه بافنده و با توجه به شرایط اطراف او بافته می‌شود. در این نوع گلیم‌ها معمولا در قسمت حاشیه و زمینه گلیم شاهد نقش‌های ریز و پربافته هستیم. استفاده از پشم بز در بافت حاشیه گلیم به دلیل مقام بودن در برابر بید از دیگری ویژگی‌های گلیم هرسین است.
گلیم بلوچ
شرایط اقلیمی ایل بلوچ و پیکار آن‌ها با طبیعت یکی از ویژگی‌هایی است که می‌توان در دست بافته‌های این منطقه مشاهده کرد. بلوچ‌ها در بافت گلیم آرزوی خود در خصوص برخورداری از منابع آب فراوان را بیان می‌کنند. گلیم بلوچ بافت راه راه دارد که در هر ردیف آن نقوش مختلفی به چشم می‌خورد.
گلیم سنه
سنه نام قدیم سنندج است که همچنان بر روی گلیم‌های این منطقه باقی‌مانده است. هیچ کدام از گلیم‌هایی که مناطق مختلف ایران بافته می‌شوند، ظرافت گلیم‌های سنه را ندارند.
گلیم قشقایی
مهم‌ترین ویژگی گلیم‌های قشقایی، استفاده از رنگ‌های تند و شاد در بافت گلیم است. همچنین استفاده از نقوش هندسی مانند هشت ضلعی، ستاره هشت‌پر، تصاویر طاووس، بز و آهو را می‌توان یکی دیگر از شاخصه‌های گلیم این منطقه دانست
گلیم ترکمنی
گلیم‌های ترکمنی وزن سبک اما بافت محکمی دارند. مهم‌ترین عنصر در بافت گلیم‌های ترکمنی رنگ است که بیشتر از رنگ قرمز با سایه‌روشن‌های مختلف در بافت گلیم استفاده می‌شوند. نارنجی، آبی، سبز و برخی مواد رنگ زرد از رنگ‌های متضادی هستند که هماهنگی و زیبایی خوبی در گلیم‌های ترکمن به وجود می‌آورند.
مهم‌ترین ویژگی‌های گلیم نخجوان
نخجوان جمهوری خودمختاری در همسایگی شمال غرب ایران است که علاوه بر جاذبه‌های دیدنی و طبیعی بسیار، فرش‌بافی و گلیم‌بافی یکی از هنرهای اصیل در این منطقه به حساب می‌آید. هنر قالی‌بافی و گلیم‌بافی در نخجوان قدمت زیادی دارد و این هنر سینه به سینه از نسل‌های قبلی به نسل‌های امروزی منتقل شده است.
منطقه نخجوان دارای چمنزارها، چشمه‌ها و رودخانه‌های پرآبی است که شرایط بسیار خوبی را برای دامداری و پرورش انواع دام از جمله گوسفند و بر فراهم کرده است. به همین دلیل پشم این حیوانات فرصتی را فراهم کرده تا مردمان این منطقه بتوانند یکی از هنرهای محبوب خود یعنی فرش‌بافی و گلیم‌بافی را در طول تاریخ توسعه دهند. از گذشته‌های دور در این منطقه پشم گوسفندان پس از تراشیده شده به شکل نخ درآمده و پس از رنگرزی در بافت فرش و گلیم به کار گرفته می‌شد.
یکی از ضروریات زندگی مردم این منطقه گلیم‌های بافته شده به صورت مسطح بودند. یکی از ویژگی های گلیم نخجوان شباهت آن با گلیم‌های قره‌باغ از نظر رنگ و ویژگی‌های هنری است. اما با این حال گلیم‌های نخجوان ویژگی‌های منحصر به فردی دارند که در گلیم‌های بافته شده در سایر مناطق نمی‌توان مشاهده کرد.
یکی از متمایزترین ویژگی های گلیم نخجوان تجسم چهار عنصر در طراحی آن است که در بناهای فرهنگی هزاره‌های اول و دوم قبل از میلاد مسیح نیز قابل مشاهده است. این عناصر را می‌توان با ترکیب‌بندی چلبی در گلیم‌های نخجوان مشاهده کرد. همچنین تضاد بین رنگ‌های تاریک و روشن یکی دیگر از ویژگی های گلیم نخجوان است که هازمونی و هماهنگی خاصی را به وجود می‌آورد.
رنگ مورد نیاز برای رنگرزی نخ‌های مورد استفاده در بافت گلیم در نخجوان توسط استادان ماهر در این حرفه و از گیاهان، گل‌ها و پوست درختان به دست می‌آید. به عنوان مثال برای رنگ زرد از ساریچوب، ساریگل و برگ درخت انجیر استفاده می‌شود. به همین دلیل رنگ‌های زنده و طبیعی یکی از ویژگی های گلیم نخجوان به حساب می‌آید که توسط استادان ماهر در این عرصه و از عناصر طبیعت استخراج می‌شود.
سخن پایانی
گلیم یکی از دست‌بافته‌های ارزشمند به حساب می‌آید که معمولا توسط عشایر و روستایان بافته می‌شود. اصلی ترین مواد اولیه مورد استفاده در بافت گلیم، الیاف آن است که از پشم گوسفند یا بز تهیه می‌شود. به همین دلیل معمولا گلیم‌ها از وزن سبکی برخوردار هستند. البته استفاده از مواد اولیه مختلف، رنگ‌ها و طرح‌های متفاوت از جمله مهم‌ترین نقاط تمایز گلیم‌های بافته شده در سایر منطق به حساب می‌آید که ویژگی‌های منحصر به فردی را برای هر کدام به وجود آورده است. گلیم نخجوان یکی از نمونه‌های شاخص گلیم‌بافی به حساب می‌آید که از ویژگی های گلیم نخجوان می‌توان به بکارگیری عناصر چهارگانه در طرح گلیم و همچنین استفاده از رنگ‌های طبیعی برای رنگرزی نخ‌ها اشاره کرد.
