هنرهای چوبی ایران یکی از پرطرفدارترین صنایع دستی در دنیا است. ساخت و تزیین چوب با روش‌های مختلف برای تولید اشیا مسطح، حجمی، تزیینی و کاربردی را «هنر نجاری» می‌گویند. در اغلب موارد تزیین آثار هنرهای چوبی ایران، پس از ساخت بدنه انجام می‌شود. به این ترتیب بدنه اصلی شی با روش‌های مختلف نجاری و درودگری ساخته می‌شود و پس از آن تزیین به روش‌های مختلف، بر روی سطح آن‌ها انجام می‌شود یا به صورت لایه‌ای تمام شده بر روی آن چسبانده می‌شود.
همچنین در برخی از آثار صنایع دستی چوبی ایران، ساخت و تزیین به صورت همزمان انجام می‌شود. بسیاری از آثار چوبی که با روش‌های نجاری تولید می‌شوند و تزیین نمی‌شوند، به دلیل این است که جنبه کاربردی‌تری دارند و جزو آثار هنری چوبی طبقه‌بندی نمی‌شوند. در این مقاله به انواع آثار هنرهای چوبی ایران اشاره خواهیم‌کرد و توضیحاتی را در اختیار شما قرار خواهیم‌داد.
منبت‌کاری؛ یکی از قدیمی‌ترین هنرهای چوبی ایران
منبت‌کاری شاخه‌ای از هنرهای چوبی ایران است که از فنون سخت و ظریفی به شمار می‌رود. این هنر شامل کنده‌کاری روی چوب است و منبت‌کار کسی است که کنده‌کاری روی چوب را انجام می‌دهد. قدمت این هنر ایرانی به زمانی برمی‌گردد که انسان با ابزارهای تیز آشنا شد و شروع به تراش چوب کرد. در کشور عزیزمان ایران قدمتی بسیار طولانی دارد و یادآور گذشته ما است. می‌توان ادعا کرد که تاریخ هنر منبت‌کاری ایران به اولین آشنایی ایرانیان با چوب برمی‌گردد و تاریخ چوب را از تاریخ منبت‌کاری، جدایی‌ناپذیر کرده‌است. بنابراین منبت‌کاری تا رسیدن به وضعیت کنونی راه درازی را پیموده است. در حال حاضر این هنر در سراسر ایران رواج دارد و شهرهایی مانند گلپایگان، اصفهان، شیراز، ملایر، شاهرود و… پیشرو در این هنر هستند.
خراطی چوب؛ یکی از هنرهای چوبی ایران
خراطی چوب یکی از صنایع‌دستی ایران است که از گذشته‌های بسیار دور همچنان محبوبیت و پیشرفت تدریجی خود را در زمینه هنرهای چوبی حفظ کرده‌است. عمدتا این صنعت چوب‌بری در مناطق جنگلی کشور، بیشتر دیده می‌شود. در هنر خراطی، می‌توان از چوب‌های نرم، مرطوب و سبکی مانند چوب گردو، سفید، توسکا، بید، چنار و… استفاده کرد. باید اشاره کنیم که این صنایع دستی چوبی ایران، توجه بسیاری از گردشگران را به خود جلب کرده‌است تا این صنعت نمایشی از به‌تصویرکشیدن یک قطعه از هنرهای ایرانی باشد. هنر خراطی ترکیبی از حرکات دایره‌ای دستگاه و تراش متقارن و افقی است که امروزه جای ابزارهای چوبی قدیمی را ابزارهای برقی و فلزی گرفته‌اند که تأثیر مهمی در سرعت و سهولت طراحان دارد.
هنر ایرانی معرق‌کاری
معرق در لغت به معنای شی دارای رگه است و از نظر صنایع دستی، هنری است که در آن قطعات رنگارنگ چوب بریده شده و در کنار یکدیگر بر روی یک زمینه چوبی یا پلی استر چیده می‌شوند. برای ساختن یک تابلوی معرق‌کاری، از چوب‌های مختلفی با رنگ‌های متنوعی استفاده می‌شود و گاهی نیز از استخوان شتر، صدف دریایی، مس، برنج، نقره، طلا و عاج برای ساختن تابلوهای بسیار زیبایی استفاده می‌شود.
تا چندی پیش اعتقاد بر این بود که معرق‌کاری از 900 سال پیش در ایران رواج داشته‌است، اما شانه چوبی که اخیرا در «شهر سوخته» پیدا شده، قدمت این هنر را به هزاران سال پیش برمی‌گرداند و آن را به یکی از قدیمی‌ترین هنرهای چوبی ایران تبدیل می‌کند. در این شانه قطعات چوب را با استفاده از صمغ درخت برای ساخت دسته شانه برش می‌دادند و به دسته آن وصل می‌کردند. یکی دیگر از نمونه‌های متعدد معرق‌کاری، غرفه قرآن کریم در موزه هنر متروپولیتن است. قدمت این قطعه به قرن پانزدهم بر می‌گردد و از چوب حکاکی شده، مشبک‌کاری و روکش‌های منبت‌کاری‌شده ساخته شده‌است.
خاتم‌کاری؛ صنایع دستی ایرانی
خاتم‌کاری یکی از هنرهای چوبی ایران است که در آن سطح اشیا چوبی یا فلزی را با قطعات چوب، استخوان و برش‌های فلزی، در طرح‌های مختلف تزیین می‌کنند. مواد مورد استفاده در این صنایع دستی می‌تواند طلا، نقره، برنج، آلومینیوم و سیم تابیده شده باشد. قطعات کوچک‌تری که ساخته می‌شوند، ارزش بالاتری دارند.
این صنایع‌دستی شامل تولید الگوهای پوسته پوسته (عموماً ستاره‌ای شکل)، با چوب‌های نازکی مانند آبنوس، ساج، زیزیفوس و پرتقال، برنج برای قطعات طلایی و استخوان شتر برای قطعات سفید است. از عاج، طلا یا نقره نیز می‌توان برای اشیا مجموعه استفاده کرد. گاهی اوقات نیز استوانه‌های کوتاه‌تری برش داده می‌شوند و سپس بین دو صفحه چوبی فشرده و خشک می‌کنند و قبل از اینکه برای آخرین بار برش داده شوند، لاک آماده آب‌کاری بر روی آن می‌آید و سپس روی شی مورد نظر قطعاتی که برای تزئین هستند، چسبانده می‌شود.
یکی دیگر از هنرهای چوبی ایران، برجسته‌کاری و پنجره‌سازی
یکی از انواع صنایع دستی چوبی، برجسته‌کاری نام دارد. این کار اغلب با سایر آثار هنری مرتبط با چوب (چوب‌کاری) همراه است. پس از اجرای طرح روی چوب، قسمت‌های پرت پروژه توسط ابزار مورد نیاز حذف می‌شوند و این روند تا زمانی که طرح اصلی به طور کامل تمام شود، ادامه پیدا می‌کند.
پنجره چوبی نیز نوعی صنایع دستی چوبی است که طرح‌ها و ابعاد مختلفی دارد و شامل شیشه‌های رنگارنگ نیز می‌شود. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این پنجره‌ها، رنگارنگ بودن و زیبایی و نقش آن‌ها در ریاضیات و هندسه است. به دلیل شبکه کوچک این پنجره‌ها و شیشه‌های رنگی، علاوه بر نوری که از بیرون اتاق می‌آید، امکان مشاهده از بیرون به داخل اتاق وجود ندارد و به همین دلیل در خانه‌های قدیمی بسیار محبوب بود. در خانه‌های قدیمی کاشان، یزد، اصفهان و… پنجره‌های چوبی بسیار زیبایی وجود دارد.
کلام آخر
ما سعی کردیم که در این مقاله برای شما انواع متفاوتی از صنایع دستی چوبی ایران را گردآوری کنیم. اما باید بگوییم که هنرهای چوبی ایران فقط در این موارد خلاصه نمی‌شود و انواع متفاوت و بسیار زیادی نیز موجود هستند که ما در این مقاله برای شما نام نبردیم و بیشتر سعی کردیم که معروف‌ترین آن‌ها را برای شما مثال بزنیم. همچنین در دوران معاصر، این هنرها گاهی اوقات با هم ترکیب شده و آثار بسیار زیبایی تولید شده است. اگر برای خرید یک صنایع دستی چوبی و یا برای یادگیری یکی از این هنرها این مقاله را خواندید، امیدواریم که به جواب خود رسیده باشید و بابت این که این مقاله را تا انتها خواندید، کمال تشکر را از شما داریم.
