لعاب سفالگری، لایه‌ای شیشه‌مانند است که بر سطح آثار سفالی و سرامیکی کشیده می‌شود و پس از حرارت دیدن در کوره، به سفال زیبایی خاصی می‌بخشد. این پوشش نه تنها ظاهر سفال را زیباتر می‌کند، بلکه دوام و کارایی آن را نیز افزایش می‌دهد. می‌توان گفت اگر لعاب بر روی سطح سفال نبود، بسیاری از ظروف و کاشی‌های سفالی که امروز از تمدن‌های کهن باقی مانده‌اند، هرگز به دست ما نمی‌رسیدند. لعاب از همان آغاز پیدایش سفالگری، نقشی مهمی در زندگی بشر و ایجاد تمدن داشته است. در ادامه با لعاب، ترکیبات اصلی، انواع آن، کاربردهای لعاب و نکات نگهداری از ظروف لعاب‌دار آشنا خواهید شد.
اهمیت لعاب سفالگری چیست؟
لعاب سفالگری از ترکیب مواد معدنی مانند سیلیس، فلدسپات، اکسیدهای فلزی و خاک رس ساخته می‌شود. هنگامی که این مواد در دمایی بین ۸۰۰ تا ۱۴۰۰ درجه سانتی‌گراد ذوب می‌شوند، سطحی صاف، براق و غیرقابل نفوذ ایجاد می‌کنند.
از مهم‌ترین خواص لعاب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- محافظت از سفال در برابر رطوبت، سایش و آلودگی.
- افزایش استحکام و جلوگیری از ترک‌خوردگی.
- ایجاد سطحی غیرقابل نفوذ و مناسب برای ظروف غذایی.
- زیبایی و تنوع در رنگ که به آثار جلوه‌ای چشمگیر می‌بخشد.
تاریخچه استفاده از لعاب به هزاران سال قبل بازمی‌گردد. در تمدن‌های بین‌النهرین، مصر باستان و ایران، سفالگران از لعاب برای ساخت ظرف‌هایی مقاوم و بهداشتی استفاده می‌کردند. به‌ویژه در ایران، با پیدایش لعاب‌های رنگی و درخشان، هنر سفالگری به اوج رسید. کاشی‌کاری فیروزه‌ای مساجد و لعاب‌های سبز و لاجوردی روی کوزه‌ها، نمونه‌ای از شکوفایی هنر سفالگری و لعاب‌کاری در ایران است.
ترکیبات اصلی لعاب سفالگری
لعاب ظروف سفالی معمولا از سه بخش تشکیل می‌شود:
دیرگدازها: موادی مانند کوارتز و سیلیس که ساختار محکم لعاب را می‌سازند.
گدازآورها: موادی مانند اکسید سرب یا بوراکس که نقطه ذوب ترکیب را پایین آورده و امکان ذوب یکنواخت را فراهم می‌کنند.
رنگ‌دهنده‌ها: اکسیدهایی مانند مس، کبالت و آهن که رنگ‌های متنوعی از آبی و سبز تا قهوه‌ای و قرمز را به وجود می‌آورند.
این مواد پس از آسیاب شدن با آب مخلوط شده و به شکل دوغاب بر روی سفال قرار می‌گیرند. بسته به نوع ترکیب و دمای پخت، لعاب می‌تواند شفاف، مات، براق یا کدر باشد.
مزایای استفاده از لعاب سفالگری
لعاب‌کاری یکی از مهم‌ترین مراحل در سفالگری است که تفش مهمی بر کاربرد، دوام و زیبایی محصولات سفالی دارد.
- حفاظت از ظروف سفالی: سطح سفال به طور طبیعی متخلخل است و می‌تواند آب، رطوبت، گرد و غبار و حتی چربی‌ها را به خود جذب کند. این لایه شیشه‌ای، سطح سفال را ضدآب کرده و مانع نفوذ چربی و میکروب‌ها می‌شود.
- خاصیت ضدآب و بهداشتی لعاب: لعاب موجب می‌شود که ظروف به آسانی تمیز شوند و بهداشتی‌تر باشند، زیرا سطح صاف و غیرمتخلخل لعاب مانع از جمع شدن ذرات غذا و باکتری‌ها می‌شود. این موضوع در محیط‌های حرفه‌ای مثل رستوران‌ها اهمیت زیادی دارد. این ویژگی یکی از مزایای استفاده از ظروف سفالی لعاب‌دار محسوب می‌شود.
- مقاومت در برابر رطوبت خاک: لعاب در انتخاب گلدان سفالی یا سرامیکی نیز اهمیت دارد، زیرا مقاومت گلدان را در برابر رطوبت خاک افزایش می‌دهد و دوام آن را بیشتر می‌کند. سطح لعاب‌دار گلدان باعث می‌شود که آب به داخل سفال نفوذ نکند و از ترک‌خوردگی و خرد شدن گلدان جلوگیری شود.
- زیبایی‌سازی و تنوع ظاهری در ظروف سفالی: لعاب، سفال را از حالت ساده و خام خارج کرده و با افزودن رنگ‌ها و بافت‌های متنوع، آن را زیباتر می‌سازد. این ویژگی، جلوه بصری خاصی به آثار سفالی می‌بخشد.
- بخشیدن ارزش هنری و اقتصادی به ظروف سفالی: به دلیل جذابیت ظاهری و کیفیت بالای ظروف لعاب‌دار و دوام و مقاومت بالاتر این ظروف، ظروف لعاب‌دار از ارزش بیشتری نسبت به ظروف بدون لعاب برخوردارند.
کاربردهای لعاب سفالگری
لعاب سفالگری تنها محدود به ظروف سفالی سنتی نیست. امروزه این پوشش در حوزه‌های گسترده‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد:
ظروف خانگی: کاسه، کوزه، بشقاب و لیوان‌های سفالی لعاب‌دار.
معماری: کاشی‌های مساجد، سرامیک‌ها در حمام‌ها و آشپزخانه‌ها.
قطعات در صنعت: پوشش‌های مقاوم حرارتی و شیمیایی برای قطعات صنعتی.
هنر معاصر: استفاده از لعاب‌های خاص مانند لعاب رنگین‌کمانی یا لعاب‌های متالیک برای خلق آثار مدرن.
انواع لعاب سفالگری
لعاب‌ها را می‌توان بر اساس ترکیب، ظاهر و دمای پخت دسته‌بندی کرد. مهم‌ترین انواع لعاب عبارتند از:
- لعاب شفاف: سطحی براق و شیشه‌ای ایجاد می‌کند و طرح زیرین سفال را نمی‌پوشاند.
- لعاب مات: جلوه‌ای طبیعی و کدر دارد و در آثار مدرن استفاده می‌شود.
- لعاب رنگی: با استفاده از اکسیدهای فلزی، می‌توان رنگ‌های مختلفی تولید کرد، از سبز و آبی فیروزه‌ای تا قرمز مسی.
- لعاب سربی: همان لعابی سنتی و شفاف است که در دمای پایین پخته می‌شود و از دیرباز در ایران رایج است.
- لعاب قلعی: لعابی سفید و مات که بیشتر در کاشی‌کاری به کار می‌رود.
- لعاب نمکی: بافتی طبیعی و خاص دارد و بیشتر در صنایع پیشرفته کاربرد دارد.
|
کاربرد اصلی |
دمای پخت (سانتی‌گراد) | ویژگی ظاهری | نوع لعاب |
|
ظروف تزئینی |
۸۰۰-۱۲۰۰ | براق و شیشه‌ای | شفاف |
| آثار مدرن | ۹۰۰-۱۳۰۰ | کدر و غیربراق |
مات |
|
سنتی |
۷۰۰-۹۰۰ | شفاف و مقاوم | سربی |
| کاشی‌ها | ۱۰۰۰-۱۲۰۰ | سفید مات |
قلعی |
| صنعتی | ۱۲۰۰-۱۴۰۰ | بافت طبیعی |
نمکی |
این جدول نشان می‌دهد که انتخاب لعاب، بسته به هدف و نیاز، متفاوت است.
روش‌های اعمال لعاب سفالگری
لعاب‌کاری می‌تواند به روش‌های مختلفی انجام شود.
- غوطه‌وری: ظرف در دوغاب لعاب فرو برده می‌شود و پوششی یکنواخت ایجاد می‌گردد.
- پاششی: لعاب به‌وسیله اسپری روی سطح پاشیده می‌شود. این روش مناسب برای قطعات بزرگ است.
- قلم‌مو: امکان ایجاد طرح‌های هنری و جزئیات ظریف را فراهم می‌کند.
- ریختن یا چکاندن: این روش برای خلق بافت‌های خاص و هنری به کار می‌رود.
هر روش ویژگی‌های خاص خود را دارد و انتخاب آن به سبک و هدف سفالگر بستگی دارد.
نکات نگهداری از ظروف لعاب‌دار
باوجود اینکه لعاب مقاوم است، اما برای حفظ زیبایی و طول عمر آن رعایت چند نکته ضروری است:
- از ابزارهای تیز و ساینده برای شست‌وشو استفاده نکنید.
- ظروف لعاب‌دار را با آب ولرم و شوینده ملایم بشویید.
- در صورت استفاده از لعاب‌های سنتی سربی، از مصرف غذایی برای طولانی‌مدت در آن‌ها خودداری کنید.
- ظروف لعاب‌دار را در معرض ضربه شدید قرار ندهید.
سخن پایانی
لعاب سفالگری، موجب زیبایی، کاربرد و دوام سفال می‌شود. این پوشش شیشه‌ای از گذشته‌های دور تا امروز توانسته است، سفال خام را به محصولی ارزشمند و ماندگار تبدیل کند. از ظروف خانگی گرفته تا کاشی‌های معماری و آثار هنری معاصر، لعاب نقشی پررنگ دارد.
آشنایی با لعاب و انواع آن، درک بهتری از هنر سفالگری به ما می‌دهد و نشان دهنده آن است که چرا این هنر همچنان جایگاه ویژه‌ای در صنایع دستی ایران و جهان دارد. امروزه، فروشگاه‌هایی همچون چارشین با تمرکز بر هنر ایرانی، به معرفی و عرضه آثار لعاب‌دار اصیل می‌پردازند.
