امروزه بیش از هر زمان دیگری، ارزش هنر‌های اصیل ایرانی بر همگان نمایان شده است. بشر امروزه بیش از گذشته، پی به هنر و بهای این سازه‌های دست‌ساز زیبا برده است. چوب منبت کاری شده، یکی از ارزشمندترین هنر‌های اصیل ایرانی است که از دیرباز، در کشور ما رواج داشته است. هنر منبت کاری، بر روی زمینه‌های مختلفی از جمله چوب، سنگ، استخوان، فلز و… انجام می‌شود، اما منبت کاری روی چوب، نوع شناخته شده آن محسوب می‌شود که بخش عظیمی از این هنر را به خود اختصاص داده است. در ادامه منبت کاری روی چوب و دلایل استفاده از آن را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
منبت کاری چیست؟
منبت کاری انجام هنر بر روی چوب منبت کاری است. در واقع منبت کاری هنر کنده کاری و برجسته سازی بر روی چوب طبیعی اطلاق می‌شود که به وسیله هنر دست استاد منبت کاری انجام می‌شود. استفاده از هنر چوب منبت کاری به معنی بکارگیری هنر در ایجاد نقش و نگارهای برجسته بر روی یک زمینه کار است که در بیشتر اوقات بر روی چوب انجام می‌شود. این جمله بدان معناست که زمینه چوب و نقوش برجسته می‌تواند ماده اولیه‌ای به غیر از چوب (مانند فلز) نیز داشته باشند اما آنچه در فرهنگ عامیانه به عنوان هنر منبت کاری شناخته می‌شود، همان شاخه مهم منبت کاری است که باعث ایجاد این هنر بر روی چوب منبت کاری است. بنابراین منبت در زبان عامیانه و غیر تخصصی به معنای کنده‌کاری و برجسته سازی نقوش بر روی چوب طبیعی است. پس منبت کاری، یک هنر مهم و قابل اعتناء محسوب می‌شود.
علت محبوبیت منبت کاری چیست؟
چوب منبت کاری با استفاده از هنر و صنعت منبت بسیار ارزشمندتر می‌شود. با صنایع آثار تزیینی و کاربردی بسیاری تهیه و ساخته می‌شود که علاوه بر کاربردی که دارند، زیبایی چشم نوازی نیز داشته و باعث زیباتر شدن محیط می‌شوند. استفاده از چوب منبت کاری، هنری شناخته شده در سطح جهان است. با این وجود امروزه تمایل افراد به سمت این هنر ارزشمند و نفیس ایرانی بیشتر شده‌است و افراد بیشتری از آن استقبال می‌کنند. از هنر چوب منبت کاری در آثار هنری تزیینی و حجمی به صورت گسترده استفاده می‌شود. این هنر اصیلی ایرانی، مجددا مورد استقبال و توجه هنر دوستان ایران زمین قرار گرفته است.
ریشه لغوی کلمه منبت کاری چیست؟
منبت به معنای محل رویش نبات و گیاه است. طرح‌های اولیه هنر چوب منبت کاری، بیشتر به صورت نقوش گل، برگ و گیاهان بودند. به همین دلیل هنر دوستان ایران زمین، نام منبت را به معنای محل رویش گل یا گیاه، بر روی این هنر ارزشمند و نفیس نهادند. در لغت‌نامه دهخدا، از کلمه منبت به معنای رویانده شده تعبیر می‌شود که به همان تعریف بالا اشاره دارد.
تاریخ شروع هنر منبت کاری در ایران از چه دوره‌ای است؟
به طور یقین نمی‌توان تاریخچه منبت کاری در ایران را تخمین زد. اما به نظر می‌رسد که قدمتی بیش از هزار و پانصد سال داشته باشد. اگر چه برخی از شواهد و قرائن وجود نقش و نگارهای منبت کاری شده را حتی در زمان هخامنشیان نشان می‌دهد. اما بیشتر کارشناسان و تاریخ‌شناسان مدعی هستند که تاریخچه این هنر، به بازه زمانی دوره ساسانیان و پیش از اسلام بر می‌گردد. آنچه که به یقین گفته می‌شود، آن است که منبت کاری به شکل شناخته شده امروزی، در ایران قدمتی دیرین و باستانی، بیش از هزار و پانصد سال دارد که نشان از هنر و ذوق مردمان ایران زمین در اعصار و قرن‌های گذشته است.
یک منبت خوب، دارای چه ویژگی‌هایی است؟
اثر هنری چه فرش دستباف باشد، چه یک تابلوی منبت، زمانی ارزشمند است که بدون نقص باشد. بنابراین هر اثر هنری، فارغ از نوعی که باشد، باید در نوع خود بدون نقص و بدون ایراد باشد تا نفیس و ارزشمند محسوب شود. در هنر چوب منبت کاری، یک منبت نفیس و با کیفیت آن است که دارای زمینه‌ای یکدست و صاف بوده و طرح‌های آن یک اندازه و قرینه باشد. همچنین میزان فاصله بین طرح‌ها و خطوط آن، دقیقا یک اندازه بوده باشد و حد فاصل آن، کاملا رعایت شده باشد.
همچنین نوع چوبی که در منبت کاری مورد استفاده قرار می‌گیرد، در کیفیت آن موثر است. هر چه دوام و ماندگاری چوب بالاتر باشد، بافت آن متراکم‌تر باشد، در یک کلام چوبی، بدون عیب و نقص باشد، ارزش چوب منبت کاری را بیشتر خواهد کرد. بدون شک، دستان هنرمندی که اثر هنری را بر روی چوب به وجود می‌آورد، در ارزش منبت موثر خواهد بود. یک استاد کار با تجربه و نامی، می‌تواند منبت‌های ارزشمندتری را بسازد. علاوه بر این، هر چه طرح‌ها و خطوط چوب منبت کاری، پرکارتر و دارای نقش و نگار ظریف‌تری باشد، نیاز به تجربه و کار تخصصی‌تری داشته و بر ارزش منبت می‌افزاید.
متریال اصلی صنعت و هنر منبت کاری چیست؟
همانطور که اشاره شد، چوب منبت کاری بر روی چوب طبیعی درختان صورت می‌گیرد. برای انجام آن از انواع مختلف درختان استفاده می‌شود. طیف گسترده‌ای از چوب درختان جنگلی در صنعت و هنر منبت کاری کاربرد دارند و از آن‌ها برای خلق آثار هنری استفاده می‌شود.
مهم‌ترین چوبهایی که برای هنر منبت کاری استفاده می‌شود، عبارتند از:
- چوب تبریزی
- چوب درخت گردو
- چوب درخت شمشاد
البته انواع دیگری از چوب درختان نیز در خلق آثار هنری چوب منبت کاری شده کاربرد دارند که بسته به شرایط جغرافیایی منطقه و امکان دسترسی، متفاوت خواهند بود. قابل به ذکر است برای منبت کاری، حتما لازم است از چوب مناسب استفاده شود. منبت کار باید در انتخاب چوب، نهایت دقت و توجه را به خرج دهد، زیرا اثر هنری، کاری زمان‌بر و پر زحمت است. چنانچه اشتباهی صورت بگیرد، وقت و انرژی منبت کار هدر می‌رود و باعث بطلان هزینه‌های مادی و معنوی می‌شود. بدیهی است هر کدام از چوبهایی که هنر منبت کاری بر روی آن انجام گیرد، زیبایی و رنگ منحصر بفرد خود را دارند و می‌توانند جلوه و رنگ ویژه خاصی را پدید آورند که باعث هر چه زیباتر شدن اثر نهایی می‌شود.
چرا منبت کاری بیشتر بر روی چوب انجام می‌شود؟
همانطور که اشاره شد، هنر چوب منبت کاری با چوب، مهم‌ترین و اصلی‌ترین شاخه منبت است. در گذشته، چوب اولین و ساده‌ترین متریالی بوده که در دسترس بشر قرار داشته است. علاوه بر این، چوب انعطاف‌پذیر است، به دلیل آنکه نرم‌تر از سایر متریال است، راحت‌تر ابزار می‌خورد. به دلیل همین ویژگی‌ها، منبت کاری روی چوب، از ایام گذشته بسیار مورد توجه قرار گرفته‌است. از نظر هنری نیز، بسیار تکامل یافته است، تا امروز به بهترین و عالی‌ترین درجه‌ی خود رسیده است.
مراحل منبت کاری روی چوب چگونه است؟
مراحل منبت کاری روی چوب، به هفت مرحله اصلی تقسیم می‌شود که در زیر به توضیح هر یک از آن‌ها می‌پردازیم:
طراحی نقشه و انتخاب طرح
یک اثر هنری از هر نوعی که باشد، نیاز به نقشه و طرح اولیه دارد. نقشه منبت، به وسیله طراح هنرمند، طراحی و کشیده می‌شود. طراحی منبت، بستگی به سلیقه طراح آن دارد؛ می‌تواند از طرح‌های گل دکوراتیو، طرح‌ها اسلیمی، خطوط و موارد دیگر باشد.
انتخاب چوب برای انجام منبت کاری
انتخاب چوب منبت کاری، دشواری‌های مخصوص به خود را دارد. زیرا در دوام و کیفیت نهایی اثر گذاشته و همچنین زیبایی آن نقش عمده‌ای دارد. چوبهایی که بافت نرم و سبکی دارند، اصلا مناسب برای منبت کاری نیستند. برای انجام هنر چوب منبت کاری، باید از چوبهایی استفاده شود که بدون گره بوده و بافت ریز، متراکم و سنگین داشته باشند تا بتوانند ضربات مغار و چکش را تاب بیاورند و در حین انجام کار نشکنند.
همچنین بهتر است چوب انتخابی در اصطلاح راست‌تار باشد. چوب راش، گردو و گلابی، از بهترین چوب‌ها برای انجام کار منبت هستند. رگه‌های طبیعی که در چوب وجود دارد، در زیبایی اثر منبت، نقش عمده‌ای دارد. وجود این رگه‌ها کمک می‌کند که کار منبت طبیعی‌تر و زیباتر به چشم بیاید. چنانچه از آن‌ها به صورت درست و مناسب استفاده شود، باعث ایجاد خطوط سایه و روشن زیبایی در کار می‌شود. انتخاب جهت چوب در چوب‌های طرح‌دار و رنگی، آیتم دیگری است که منبت کار باید به آن توجه ویژه‌ای نشان دهد.
انتقال طرح بر روی چوب
در این مرحله شخص منبت کار، باید طرح کشیده شده را بر روی چوب منتقل کند تا بتواند طرح را از دل چوب جدا نماید. در واقع قسمت‌های اضافی آن را حذف کند.
آماده‌سازی چوب
اگر چوبی که برای هنر چوب منبت کاری انتخاب شده، زیادی سفت و سخت باشد، ممکن است لازم باشد منبت کار، سطح آن را با کمی نفت، نرم‌تر کند تا کار برای انجام منبت کاری آسان‌تر شود. برای این منظور، سطح چوبی را که قرار است منبت کاری بر روی آن انجام شود را مقداری نفت می‌زنند، به آن مدتی زمان می‌دهند تا چوب نرم شده و برای کار آماده شود.
جدا سازی طرح از زمینه
در ابتدا لازم است با مغارهای درشت، اطراف طرح باربرداری شده و از زمینه جدا شود. ابتدا با مغارهای درشت و سپس با مغارهای ظریف انجام می‌شود. استادان کار، هر چه به طرح اصلی نزدیک‌تر می‌شوند، از مغارهای ظریف‌تری استفاده می‌کنند تا به طرح آسیبی نرسد. بعد از آنکه اطراف طرح به طور کامل خالی شد و طرح از زمینه جدا شد، زمینه را با مغار تخت، صاف و یکنواخت می‌کنند.
انجام طرح منبت بر روی چوب
پس از آنکه طرح مورد نظر به طور کامل از زمینه جدا شد، با استفاده از مغارها و ابزارهای مختلف، به انجام طرح و فرم‌دهی چوب پرداخته و آن را تزیین می‌نمایند.
پرداخت منبت
پس از انجام کار، سطوح اثر سمباده‌کشی می‌شود تا صاف و یکنواخت شود. سپس رنگ می‌شود. البته این مرحله را معمولا رنگ‌کاران انجام می‌دهند، اما در هر صورت کار منبت، لازم است به وسیله سمباده صاف و سپس رنگ شود که به آن پرداخت گفته می‌شود.
انتخاب چوب مناسب برای هنر منبت کاری
برای منبت کاری لازم است چوبی را انتخاب کنید که از استحکام، دوام و البته زیبایی کافی برخوردار باشد و بتواند این سه مورد را به مدت زمان طولانی، حفظ نماید. چوبی که نتواند استحکام خود را حفظ نماید، یا زیبایی خود را از دست دهد، مناسب منبت کاری نیست. علاوه بر این، چوب مناسب برای هنر منبت کاری، باید محکم و فشرده باشد تا بتواند ضربات و فشار ناشی از تراش و کنده کاری را تاب بیاورد.
چوبهایی که بافت فشرده‌ای ندارند، در اصطلاح از بافت نرم تشکیل شده‌اند، محکم نیستند، ابدا برای منبت کاری مناسب نبوده، فاقد استحکام کافی برای این کار هستند. یکی دیگر از مواردی که در انتخاب چوب مناسب برای هنر منبت کاری، باید به آن توجه نشان دهید، یکپارچه بودن بافت چوب و به طور کلی، سلامت چوب است. چوبی که بافت یکپارچه و سالمی نداشته باشد، برای منبت مناسب نیست و نباید از آن استفاده نمود.
کلام آخر
هنر منبت کاری، هنری ارزشمند و قابل ستایش است که می‌تواند قطعه چوبی بی‌جان و بدون روح را به یک اثر هنری ارزشمند و نفیس تبدیل کند. در این محتوا سعی کردیم مراحل منبت کاری روی چوب را به طور خلاصه و مختصر برای شما توضیح دهیم. امروزه از این هنر ارزشمند، نه تنها برای خلق تابلوهای هنری، بلکه در ساخت مصنوعات چوبی و همچنین دکوراسیون آشپزخانه از جمله کابینت‌های سبک کلاسیک استفاده می‌شود.
بدون شک کابینت آشپزخانه تمام چوب کلاسیک که آمیخته با هنر اصیل منبت باشد، فضایی بسیار باشکوه و زیبا را برای شما پدید خواهد آورد که سالیان سال از دیدن آن غرق در لذت و شعف خواهید شد. اگر چه حق منبت کاری، آنچنان که باید ادا نشده است، اما با افزایش علاقه و تمایل افراد به سمت و سوی طرح‌ها و مدل‌های سنتی، صنایع دستی ارزش و بهای از دست رفته دیرین خود را دوباره باز می‌یابد. امروزه با گسترش روز افزون ارتباطات، افراد بیشتری با هنر و صنایع دستی آشنایی پیدا کرده‌‌اند. هنر منبت کاری اگر چه از یادها رفته بود، اما با قدرت بیشتری به دکوراسیون داخلی منازل راه خواهد یافت.
