منبت‌کاری یکی از مهم‌ترین شاخه‌های صنایع دستی به حساب می‌آید که در این هنر دستی، نقش‌ها و طرح‌های مختلف بر روی سطح کار به صورت برجسته ایجاد می‌شود. یکی از زیرشاخه‌های این هنر، منبت‌کاری روی چوب است که در واقع رایج‌ترین شاخه آن نیز به حساب می‌آید. منبت‌کاری در انگلیسی با نام Woodcarving شناخته می‌شود که به معنای کنده‌کاری بر روی چوب است. به این معنی که بر روی یک تکه چوب کنده‌کاری به شکلی انجام می‌شود که طرح و نقش مشخصی بر روی آن ایجاد شود. در منبت‌کاری معمولا از شیوه دستی و ابزارهای مختلف استفاده می‌شود در حالی که امروزه در روش نوین منبت کاری از دستگاه‌های مختلف برای ایجاد نقش‌های مختلف استفاده می‌شود.
تاریخچه منبت کاری
منبت کاری یکی از هنرها و صنایع دستی است که از دیرباز تا کنون توسط انسان انجام می‌شود. در طرح‌های اولیه منبت سنتی معمولا از گل‌ها و گیاهان استفاده می‌کردند که به همین دلیل نام منبت که از ریشه نبات محسوب می‌شود، برای این هنر انتخاب شده است. اما در روش نوین منبت کاری طرح‌های کار به گیاهان و گل‌ها محدود نشده و انواع مختلفی از طرح‌ها و اشکال بر روی چوب اجرا می‌شود.
مانند روش نوین منبت کاری، انسان‌ها از زمان‌های دور از چوب به عنوان یک ماده اولیه ارزان و در دسترس برای اهداف مختلف استفاده می‌کردند. به همین دلیل نمی‌توان به صورت دقیق گفت که هنر منبت کاری دقیقا از چه تاریخی آغاز شده است. یکی از دلایل این اتفاق، ماندگاری کم چوب در برابر عوامل طبیعی و محیطی مختلف مانند گرما و رطوبت و… می‌باشد که باعث شده است آثار چوبی قدیمی از منبت کاری به منظور آشنایی با تاریخچه آن در دسترس نباشد.
قدیمی‌ترین نمونه‌ای که از هنر منب کاری در جهان وجود دارد، یک نمونه تندیس چوبی کشف شده از کشور مصر است که قدمت آن به 2500 سال پیش از میلاد مسیح مربوط می‌شود. مجسمه چوبی بت شیگیر که در حدود 11000 سال قدمت دارد را می‌توان به عنوان قدیمی‌ترین اثر کنده‌کاری روی چوب در جهان معرفی کرد.
پیش از پرداختن به روش نوین منبت کاری باید اشاره کرد که در ایران نیز هنر منبت کاری از قدمت بسیاری زیادی برخوردار است و می‌توان گفت که این هنر از زمان ورود اعراب یعنی در حدود 1500 سال پیش رواج پیدا کرد. قدیمی‌ترین اثر منبت کاری که در ایران کشف شده، مربوط به مسجد جامع عتیق در شیراز است. این اثر یک درب چوبی منبت کاری شده بسیار زیبا است که مربوط به قرن سوم هجری یعنی حدود 1200 سال پیش است. هنر منبت کاری در ایران در دوران حکومت صفویان به اوج رسید اما در اواخر دوران زندیه و قاجاریه شاهد افول این هنر در ایران هستیم.
اما امروزه با روی کار آمدن روش نوین منبت کاری، این صنعت به صورت سنتی در برخی از شهرهای کشور مانند گلپایگان و آباده همچنان از رونق خوبی برخوردار است. اما اصلی‌ترین خاستگاه منبت در ایران شهر اصفهان است که به دلیل تردد گردشگران داخلی و خارجی به این شهر، نسبت به سایر مناطق در ایران شناخته‌شده‌تر است. سقف چوبی منبت کاری شده عمارت هشت بهشت در اصفهان را می‌توان یکی از زیباترین نمونه‌های هنر منبت در ایران دانست که دوران صفویه اجرا شده است.
الزامات منبت کاری
پیش از روی کار آمدن روش نوین منبت کاری با استفاده از دستگاه‌های مختلف، این هنر به صورت سنتی و با استفاده از ابزارهای دستی توسط هنرمندان اجرا می‌شد. به همین خاطر هنرمندان این صنعت از ابزارهای مخصوصی برای منبت کاری استفاده می‌کردند که ابزارهای پیچیده و گران‌قیمتی به حساب نمی‌آیند. از مهم‌ترین ابزارهای منبت کاری به روش سنتی می‌توان به چاقو، مغار و قلم اشاره کرد. مغارهای تخت و مورب، خمیده، کج، گیلوبب و شفره،اره، رنده و سنباده از دیگر ابزارهایی هستند که برای کار حرفه‌ای در منبت کاری مورد نیاز است.
منبت کاری بر روی چوپ معمولا در سه سبک انجام می‌شود که می‌توان به حکاکی، برجسته‌نمایی و پیکرتراشی اشاره کرد. طرح‌هایی که در این نوع سبک‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند با یکدیگر تفاوت دارند. در این سبک‌ها و حتی در روش نوین منبت کاری، طرح‌های آماده شده با روش‌های مختلف روی چوب انتقال داده می‌شود با این تفاوت که در روش سنتی این کار به صورت دستی انجام می‌گیرد. مناسب‌ترین نوع چوب درختان برای منبت کاری چوب درختانی مانند گردو، گلابی، نارون، راش و تبریزی است که در درصد بالایی از آثار منبت کاری استفاده می‌شوند.
آشنایی با روش نوین منبت کاری
همانطور که گفته شد منبت کاری یکی از صنایع دستی و کارهای هنری ارزنده است که مشتمل بر حکاکی و کنده‌کاری بر روی چوب می‌باشد. این هنر ارزنده و زیبا به عنوان نماد احساس، ادراک، اندیشه و خلاقیت هنرمندان فعال در این حوزه شناخته می‌شود که می‌توانند با ذوق و سلیقه سرشار خود آثار هنری ماندگاری را ابداع کنند. این هنر سابقه طولانی در تاریخ دارد که می‌توان دوران آغاز آن را منطبق بر زمانی دانست که انسان برای اولین بار با ابزارهای تیز و برنده آشنا شد و توانست بر روی چوب تراش ایجاد کرده و طرح‌های مختلف را ابداع کند.
بر این اساس از دیرباز تا کنون بخش قابل توجهی از هنر منبت کاری به صورت سنتی و دستی انجام می‌شد اما امروزه در روش نوین منبت کاری از دستگاه‌هایی به نام سی ان سی (CNC) استفاده می‌شود که می‌تواند انواع مختلفی از طرح‌ها را بر روی چوب ایجاد کند. در روش نوین منبت کاری از دستگاه‌های CNC استفاده می‌شود که ابتدا قطعه چوبی مورد نظر را به صورت سه‌بعدی اسکن کرده و یک فایل کامپیوتری از آن تهیه می‌کنند. نقشه کامپیوتری بدست آمده به دستگاه جهت تراش و کنده کاری بر روی قطعه چوب ارسال می‌شود. با این دستگاه‌ها و به کمک نرم‌افزارهای طراحی سه بعدی می‌توان طرح‌ها و مدل‌های دلخواه برای منبت کاری را طراحی کرده و برای کنده‌کاری به دستگاه ارسال کرد.
مزایای روش نوین منبت کاری
استفاده از دستگاه‌های CNC به عنوان روش نوین منبت کاری نسبت به روش‌های سنتی و دستی مزایایی دارد که از جمله این مزایا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- افرایش قابل توجه سرعت انجام کار در منبت کاری نسبت به روش سنتی
- امکان ایجاد طرح‌های ظریف بر روی چوب
- امکان تولید انبوه قطعات منبت کاری شده
- هم اندازه و هم کل بودن کلیه قطعات منبت کاری شده
همچنین با استفاده از دستگاه‌های CNC در روش نوین منبت‌کاری می‌توان محصولاتی را تولید کرد که هنرمندان به روش دستی و با ابزار سنتی توانایی تولید آن را ندارند. از جمله این محصولات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- انواع قاب چوبی منبت، قاب عکس، قاب آینه و قاب تابلو فرش
- انواع کتیبه‌های چوبی، سر ستون چوبی، نرده چوبی و قاب چوبی دور شومینه
- انواع قطعات منبت جهت ساخت مبل‌های چوبی یا استیل مانند پایه، دسته و تاج مبل
- انواع قطعات منبت مورد استفاده در میز، صندلی، بوفه، ویترین، کنسول، شومینه چوبی و…
- طراحی و ساخت قطعات منبت، به صورت تخت یا دوار
سخن پایانی
هنر منبت کاری یکی از هنرهای قدیمی و پرکاربرد در زندگی انسان است که در آن با استفاده از وسایل مختلف، کنده کاری بر روی چوب انجام شده و طرح‌ها و شکل‌های متنوعی را بر روی آن ایجاد می‌کنند. از محصولات منبت‌کاری در محصولات مختلفی مانند مبلمان، قاب عکس، ستون‌ها، نرده‌های چوبی و… استفاده می‌شود. امروزه در روش نوین منبت کاری با استفاده از دستگاه‌های CNC سرعت، دقت و روند تولید قطعات منبت به میزان قابل توجهی افزایش پیدا کرده است که از مزایای این روش نسبت به روش سنتی محسوب می‌شود.
