قبل از کشف شدن شیشه رایج‌ترین روش برای ساختن ظروف و وسایل مختلف، سفالگری بوده‌است. ظروف سفالی از جمله اختراعات قدیمی بشر هستند که بیانگر هوش، استعداد و ذکاوت اقوام مختلف می‌باشند. هر یک از این ظروف سفالی که از دوران باستانی تا زمان حال به جا مانده‌اند، تاریخچه‌ای از آن زمان را به همراه خود دارند. محبوب ترین ظروف سفالی معمولاً برای کاربرد‌هایی همچون نگهداری آب و غذا و یا به صورت تزئینی مثل مجسمه ساخته می‌شدند. سفالگران باستانی از ترکیب آب و خاک رس که بهترین خاک برای سفالگری است، استفاده کرده و همچنین از بدنه‌ی ظروف سفالی خود برای نقش کردن طرح انسان‌ها و حیوانات و یا حتی نحوه‌ی شکار رفتنشان استفاده می‌کردند. البته هنوز به طور دقیق مشخص نشده/است که کدام قوم و قبیله برای اولین بار سفالگری را انجام داده‌است!
شهرهای معروف در زمینه‌ی محبوب ترین ظروف سفالی
در ایران شهرهای زیادی هستند که در زمینه‌ی سفالگری فعالیت میکنند. از این رو ممکن است محصولاتی کم و بیش شبیه به یکدیگر را تولید کنند. اما نکته مهم این است که صنایع دستی این شهرها با وجود این شباهت‌ها به راحتی از هم قابل تشخیص هستند چرا که سفالگران هر شهر سعی در تغییر و تنوع دادن صنایع خود دارند. به گونه‌ای که صنایع دستی هر شهر، امضای مخصوص خودش را دارد. در ادامه برخی از معروف‌ترین شهرها در زمینه‌ی سفالگری را بررسی خواهیم کرد:
- سفالگری لاله‌جین همدان
سفال لاله‌جین همدان از مرغوب‌ترین و محبوب‌ترین صنایع دستی ایران بوده و از نقاط مختلف کشور طرفداران زیادی را به خود جذب کرده‌است. به طور کلی شهر همدان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان ظروف سفالی به شمار می‌آید. سفالگران لاله‌جین همدان از رنگ‌هایی هچون قهوه‌ای، لاجوردی، زرد و سبز در صنایع سفالی خود استفاده کرده و مواد اولیه‌ی مورد نیاز خود را از زمین‌های اطراف این شهر برداشت میکنند. محبوب ترین ظروف سفالی بین بانوان ایرانی، عمدتاً محصول این شهر هستند.
- سفالگری شهوار میناب
شهوار میناب یکی از مناطق قدیمی جنوب ایران است که قدمتی چندین ساله در زمینه‌ی سفالگری دارد. در پنجشنبه بازارهای جذاب این شهر، صنایع دستی ایران و سفال‌های میناب به عموم عرضه میشود. جالب است بدانید که در سفالگری این شهر، ابزارها و روش‌ها به همان نحوه‌ی قدیمی مورد استفاده قرار می‌گیرند تا فضایی خاص برای بازدیدکنندگان این هنر تداعی شود.
- سفال مند گناباد
از دیگر مناطق سرشناس در ساخت ظروف سفالی می‌توان به مند گناباد اشاره نمود. این شهر در جنوب خراسان رضوی قرار دارد و زیبایی و ظرافت طرح‌های سفالی در سطح خارجی و داخلی ظروف، آن را از سایر شهرها متمایز میکند. طرح‌های سفالی ساخته شده در این شهر، ممکن است تا حدی شبیه به سفال میبد یزد به نظر آید.
- سفالگری میبد یزد
شهر میبد یزد که با عنوان شهر سفال ایران نیز شناخته میشود، از بزرگ‌ترین مناطق ساخت ظروف سفالی در کشورمان است. گفته‌ها حاکی از آن است که ظروف و صنایع تولید شده توسط سفالگران این شهر، زیبایی و ظرافت منحصر به فردی دارند و حال و هوایی نشأت گرفته از کویر را تداعی میکنند. “مرغ و ماهی” و “خورشید خانم” دو طرح بسیار معروف از سفال‌های میبد یزد هستند که جزو محبوب ترین ظروف سفالی ایران به‌شمار می‌روند. طرح خورشید به کار رفته در این ظروف نماد آفتاب کویر، ماهی نماد بی‌آبی این شهر و مرغ سمبلی از پرندگان این سرزمین است.
- سفالگری روستای کلپورگان
صنایع دستی روستای کلپورگان از زیبایی و ظرافت بی‌نظیری برخوردار است، چرا که در ساخت سفال‌ها مردان فقط وظیفه‌ی حمل و فراهم کردن مواد اولیه را بر عهده دارند و این زنان هنرمند بلوچ هستند که کار سفالگری را انجام می‌دهند. به همین علت این امر یک وجه تمایز صنایع کلپورگان با سایر صنایع سفالی می‌باشد. تفاوت دیگر در طرح و نقش‌هایی است که در سفالگری این منطقه مشاهده میشود. این طرح و نقش‌ها از نسل‌های پیشین دست به دست چرخیده و به سفالگران هنرمند امروزی رسیده‌است. همچنین در صنعت سفالگری این روستا برخلاف مناطق دیگر از سنگ خاصی به نام “تیتوک” نیز استفاده میشود.
- سفال زنوز تبریز
یکی دیگر از مناطق شناخته‌شده‌ی ایران در زمینه‌ی سفالگری، شهر زنوز تبریز است. چیزی که توجه افراد را به خود جلب میکند، خاک سفید این شهر بوده که طبق گفته‌ها این خاک سالیان زیادی به منظور سفالگری به شهرهای دیگر نیز صادر می‌شده‌است.
- سفالگری استان سمنان
استان سمنان امروزه محبوب ترین ظروف سفالی را در بین دیگر شهرهای سازنده‌ی این ظروف دارد. سفالگران و هنرمندان زیادی در شهرهای مختلف این استان فعالیت میکنند که از جمله این شهرها می‌توان شاهرود، دامغان و گرمسار را نام برد. از مزایای سفالگری استان سمنان، وجود خاک رس مناسب برای این هنر سنتی می‌باشد.
- سفالگری ساوه
از قدیم هنر سفالگری و به خصوص کوزه‌گری در ساوه رواج بسیاری داشته‌است. این منطقه در دوره‌ی سلجوقیان یکی از مهم‌ترین مراکز سفالگری به شمار می‌رفته و امروزه نیز چندین کارگاه سفالگری به تولید ظروف سفالی با روش‌های مختلف در ساوه مشغول هستند.
- سفالگری شهرضا
سفالگران شهرضا از دو نوع خاک برای ساخت صنایع خود استفاده میکنند؛ یکی خاک رس و دیگری خاک سفید. تفاوت این دو در این است که خاک رس متعلق به خود شهرضا است اما خاک سفید را از مناطق دیگر به این شهر وارد میکنند. در شهرضا صنایع و ظروف سفالی متنوعی از جمله کاسه و بشقاب، لیوان، سرویس چایخوری، گلدان، شمعدان و… ساخته میشود و نقاشی‌های آنها به سبک‌های مختلفی صورت می‌گیرد.
قدمت سفالگری در ایران
هنر سفالگری در ایران سابقه‌ای درخشان و طولانی دارد و تقریبا می‌توان گفت در زمان‌های مختلف و در هر بخش از ایران، ساخت سفال رواج زیادی داشته چرا که ایران موقعیت جغرافیایی ویژه‌ای دارد و در مسیر کاروان‌های مهمی واقع شده‌است. صنعت سفالگری با گذشت زمان و تغییرات فرهنگ‌های مختلف از نظر جنس، رنگ و نقش دچار تغییرات قابل توجهی شده‌است. در مورد ساخت اولین سفال نظرات مختلفی ارائه شده که هیچ یک از این نظرات هنوز قطعی نیستند، اما واضح است که اولین سفال‌های دستساز از شن و گیاهان خرد شده ساخته شده‌اند به همین دلیل این سفال‌ها جنس زبر و خشنی داشته‌اند.
کلام آخر
آثار سفالی گوناگونی از دوران پس از اسلام، به ویژه از دوران صفویان به جا مانده‌‌است بنابراین این دوره نقش ویژه‌ای در شکوفایی هنرهای مختلف به خصوص سفالگری داشته‌است. همچنین اختراع چرخ سفالگری را می‌توان مهم‌ترین تحول در این صنعت دانست. همانطور که گفته شد، ایران یکی از قطب‌های تولید محبوب ترین ظروف سفالی است که صنایع آن کیفیت بالا، تنوع گسترده و زیبایی منحصر به فردی دارند و به سایر نقاط جهان صادر می‌شوند.
