اگر به اصفهان سفر کرده باشید بدون شک در ویترین مغازه‌های این شهر، ظروف باشکوه و زیبای فلزی با نقوش آبی لاجورد را دیده‌اید. میناکاری یا میناگری که به آن هنر هم‌نشینی رنگ و آتش می‌گویند، یکی از اصیل‌ترین صنایع دستی ایران به‌ویژه شهر اصفهان است. این هنر که سالیان طولانی قدمت دارد، نمایانگر دستان توانمند و خالق هنرمندان ایرانی است. در این مقاله به‌طور مفصل درباره‌ی هنر میناکاری، تاریخچه و تکنیک‌های خلق آن صحبت کردیم پس، اگر می‌خواهید بیشتر درباره‌ی این هنرِ برجسته‌ی ایرانی بدانید، تا پایان این مقاله همراه چارشین باشید.
هنر میناکاری چیست؟
میناکاری، میناگری یا میناسازی به هنر آراستن ظروف فلزی با رنگ می‌گویند. هنرمند میناکار با استفاده از رنگ بر روی ظروف فلزی که از جنس طلا، نقره و مس هستند، نقوش زیبایی را خلق می‌کند. این ظروف در کوره قرار می‌گیرند و طرح و نقش میناکاری بر روی آن ابدی و ماندگار خواهد شد. در حال حاضر به دلیل قیمت بالای نقره و طلا، عمده اثار هنری، میناکاری روی مس است. صنایع دستی میناکاری در رنگ‌های مختلفی مثل آبی لاجورد، بنفش مایل به قرمز، سبز، زرد، آبی فیروزه‌ای و مشکی خلق می‌شوند اما غالبِ اثار میناکاری اصفهان رنگ لاجورد و فیروزه‌ای دارند. ناگفته نماد که از این هنر فقط برای آراستن ظروف استفاده نخواهد شد و شما می‌توانید میناکاری را در طراحی و ساخت جواهرات، در و پنجره‌ی حرم، تابلوها و اشیا زینتی ببینید.
تاریخچه میناکاری یا میناگری
به گفته مورخان و باستان‌شناسان، پیشینه هنر میناکاری به بیش از پنج هزار سال پیش برمی‌گردد. این هنر ابتدا در کشور ما، ایران، شکل گرفته و بعدا به اروپا رفته است. از آثار باستانی به جا مانده می‌توانیم به یک جفت گوشواره طلا اشاره کنیم که متعلق به سده هفتم و هشتم پیش از میلاد است. این گوشواره‌ها در کاوش‌های نهاوند پیدا شده است و در حال حاظر در موزه‌های اروپایی نگهداری می‌شود. یکی دیگر از اثار باستانی میناکاری، بازوبندی از طلاست که متعلق به دوره هخامنشیان است. این بازوبند داراری نقوش بسیار زیبای میناکاری است و در موزه آلبرت لندن نگهداری می‌شود. البته در اروپا نیز اثاری کشف شده است که قدمت بسیار طولانی دارد برای مثال شش انگشتر طلا در قبرس یافت شده است که نمونه میناکاری مرصع است و مجسمه زئوس در یونان که مربوط به پانصد سال پیش از میلاد است، از هنر میناکاری بهره برده است.
روش آماده‌سازی ظروف میناکاری
ظروف میناکاری شده که بسیار در بین ایرانیان و مردم شرق محبوب هستند در چندین مرحله ساخته می‌شوند. در این بخش از مقاله مراحل ساخت و خلق آثار میناکاری را به‌طور مفصل به شما آموزش خواهیم داد.
آماده سازی ظرف
همان طور که در ابتدای مقاله به آن اشاره کردیم، ظروف میناکاری از فلزهایی مثل طلا، نقره و مس ساخته می‌شوند البته امروزه به دلیل قیمت بالای طلا و نقره، بیشتر ظروف میناکاری از جنس مس است. در مرحله اول، هنرمند مس‌گر با ظرافت هرچه تمام‌تر ظروف مسی زیبایی در قالب بشقاب، کاسه، جام، گلدان و…. را می‌سازد و در اختیار هنرمند میناکار قرار می‌دهد.
زیرساخت
در این مرحله سطحِ ظرف فلزی ساخته شده، آماده می‌شود. زیرسازی شامل سفیدکردن و صاف و صیقلی کردن سطح فلز است.
نقاشی یا طراحی کردن روی ظرف
در مرحله سوم، هنرمند میناکار با استفاده از قلم، طرح را روی ظرف می‌کشد. طرح‌های میناکاری بسیار متنوعند و به ذوقِ هنرمندِ میناکار وابستهاند. در این بخش از مقاله انواع طرح‌های میناکاری را به شما توضیح خواهیم داد.
- طرح اسلیمی: محبوب‌ترین و قدیمی‌ترین نقش و نگار میناکاری، طرح اسلیمی است. طرح‌های اسلیمی متشکل از پیچک‌های در هم تنیده و گل‌برگ‌های زیباست. میناکاری اسلیمی به دلیل رعایت کردن اصولی هندسی و تقارن اشکال، در بین مردم بسیار محبوب است.
- طرح ختایی: در این سبک از میناکاری، هنرمند تصویر برگ‌ها، گلها و پرندگان را به صورت مارپیچ ترسیم می‌کند. طرح ختایی مانند طرح اسلیمی برای مردم بسیار محبوب و مورد پسند است.
- طرح اسطوره‌ای: این طرح از نقش و نگار اساطیر ایرانی مثل ققنوس، سیمرغ و اسفنکس الهام می‌گیرد. طرح اسطوره‌ای به ظروف نگارگری شده، عمق و معنا می‌بخشد.
- طرح هندسی: در این مدل از ظروف میناکاری، اشکال هندسی مثل مثلث، دایره و… به صورت متقارن ترسیم می‌شوند.
- طرح بته جقه: بته جقه در فرهنگ ایرانی نماد درخت سرو است. استفاده از طرح بته جقه در طراحی ظروفِ میناکاری، نشانگر باروری، پویایی و جاودانگی خواهد بود.
- طرح گل و مرغ: این طرح که ترکیبی از نقوش گل و مرغ است، احساس صلح و لطافت را به فرد القا می‌کند. در حال حاضر یکی از کامل‌ترین فروشگاه‌ها و گالری‌های میناکاری در ایران، فروشگاه آنلاینِ چارشین است که می‌توانید با بازدید از این فروشگاه، انواع طرح‌های میناکاری را مشاهده کنید.
ایجاد حاشیه‌ها
هنرمند میناکار بعد از کشیدن طرح روی ظروف حالا با نوارهایی از مینا، حاشیه‌های طرح را ایجاد می‌کند. این کار به نوعی مرز بین طرح و محل رنگ‌آمیزی را مشخص می‌کند و باعث ظرافت و زیبایی اثر می‌شود.
لعاب‌کاری یا رنگ‌آمیزی
بعد از اینکه حاشیه‌ها با نواری از مینا ایجاد شد، فضای داخلی آن با استفاده از رنگ پر می‌شود. استفاده از رنگ در میناکاری بدون شک جذاب‌ترین بخش خلق این اثر هنری است. همان‌طور که در مقاله اشاره کردیم، در هنر میناکاری از رنگ‌هایی مثل آبی لاجورد، آبی فیروزه‌ای، بنفش مایل به قرمز، زرد، سبز و سیاه استفاده می‌شود البته بیشتر اثار میناکاری به‌ویژه صنایع دستی شهر اصفهان به رنگ آبی لاجورد یا آبی فیروزه‌ای هستند.
پخت لعاب
میناکاری هنر هم‌نشینی رنگ و آتش است. بعد از آوردن طرح و رنگ روی ظروف فلزی و یا میناکاری روی سفال، ظرف درون کوره‌های داغ قرار می‌گیرد. در این مرحله دمای کوره بر روی 900 درجه سانتی‌گراد تنظیم می‌شود و ظرف‌های لعاب‌دار شده به مدت 6 الی 7 ساعت پخته خواهند شد. بعد از طی کردن این مرحله مراحل میناکاری به پایان میرسد و ظروف دیگر کاملا قابل استفاده هستند.
ابزارهای لازم برای میناکاری
میناکاری یکی از ظریف‌ترین هنرهای ایرانی است. در خلق آثار میناکاری یکی از نکاتی که بسیار حائز اهمیت است، استفاده از ابزار و وسایل مناسب است. در این بخش از مقاله هرآنچه که برای این هنر به آن نیاز دارید را به شما معرفی خواهیم کرد.
ابزار اول: شیشه
یکی از اصلی‌ترین ابزارهای میناکاری، شیشه است که برای هنرمند میناکار حکم تخته کار را دارد. هنرمندان از سطح شیشه برای ترکیب رنگ و مواد استفاده می‌کنند.
ابزار دوم: کاردک
رنگ‌های میناکاری معمولا به صورت پودری در دسترس هستند بنابراین کاردک یکی از بهترین ابزارها برای ترکیب رنگ و مواد و ساختن یک محلول یکنواخت است.
ابزار سوم: خودکار سوزنی
یکی دیگر از ابزار ضروری در هنر میناکاری، خودکار سوزنی است. از این خودکار برای آوردن طرح بر روی سطح ظرف استفاده می‌شود. این خودکار به ظرافت طرح‌های میناکاری بسیار کمک خواهد کرد.
ابزار چهارم: قلم‌موهای میناکاری
قلم‌موهای میناکاری از نظر سایز و شکل بسیار متنوعند. هنرمند میناکار برای رنگ‌آمیزی سطح‌های وسیع از قلم‌موهای بزرگ و برای رنگ‌آمیزی سطح‌های کوچک از قلم‌موهای ظریف استفاده می‌کند.
ابزار پنجم: محوکن
هنگام رنگ‌آمیزی ممکن است که رنگ از حاشیه‌های طرح عبورکند پس در این شرایط، محوکن یک ابزار مناسب برای پاک کردن آن رنگ است و به ظرف شما ظرافت می‌بخشد.
ابزار ششم: مداد میناکاری
مداد میناکاری یک ابزار کاربردی برای کشیدن طرح بر روی ظرف است. این مداد به راحتی پاک می‌شود و بعد از رنگ‌آمیزی اثری از آن روی ظرف باقی نمی‌ماند.
ابزار هفتم: محلول بس
محلول بس یک محلول بی‌رنگ و چسبنده است که از ترکیب صمغ و گلیسیرین ساخته می‌شود. این محلول با رنگ‌های لعاب‌کاری ترکیب شده و باعث می‌شود که رنگ خیلی سریع خشک نشود و یا در کوره تغییر نکند.
ابزار هشتم: رنگ
رنگ اساسی‌ترین و مهم‌ترین ابزار میناکاری است. میناکاری شش رنگ اصلی دارد که می‌توانیم به آبی لاجورد، فیروزه‌ای، قهوه‌ای، سبز، گل ماشی و سرنج اشاره کنیم. معمولا رنگ‌های آلمانی بهترین کیفیت را دارند و موقع پخت در کوره تغییر نخواهند کرد.
روش نگهداری
ظروف میناکاری صرفا جنبه تزئیناتی ندارند و می‌توانید از آن‌ها برای پذیرایی استفاده کنید اما، با توجه به ارزش بالای این ظروف لازم است حتما نکات لازم را برای نگهداری از آن‌ها بدانید و رعایت کنید. هرچقدر با دقت بیشتری نکات زیر را رعایت کنید احتمال آسیب دیدنِ طرح و نقش مینای شما کمتر خواهد بود.
- موقع شست و شوی این ظروف حتما از آب گرم و اسفنج استفاده کنید.
- به هیچ عنوان از مواد اسیدی مثل جوش شیرین یا شوینده‌هایی مثل وایتکس برای تمیز کردن آن‌ها استفاده نکنید.
- ظرف میناکاری شده را با دست بشویید و در ماشین ظرف شویی قرار ندهید.
- محصولات میناکاری شده را به هیچ وجه در مایکروویو قرار ندهید.
- بعد از شست و شوی ظرف حتما آن را با پارچه نرم حسابی خشک کنید.
- از صنایع دستی میناکاری شده در برابر ضربه حتی ضربه‌های کوچک مراقبت کنید.
کاربرد میناکاری
میناکاری یکی از اصیل‌ترین و قدیمی‌ترین هنرهای ایرانیان است که از آن برای تزئینات ظروف فلزی و سفالی، تزئینات جواهرات در صنعت جواهرسازی و همین‌طور در معماری جهت ساخت درب و پنجره حرم‌های مطهر استفاده می‌کنند.
کلام پایانی
یکی از مهم‌ترین صنایع دستی کشور به ویژه شهر اصفهان، ظروف میناکاری شده است. هنر میناکاری یا میناگری یک هنر ایرانی با پیشینه پنج هزار ساله است که نه تنها در ساخت ظروف بلکه در جواهرسازی و معماری نیز کاربرد دارد. در این مقاله به طور مفصل به این پیشینه و تاریخچه این هنر اصیل، ابزار لازم برای خلق اثر و همین‌طور تکنیک‌ها و مراحل میناکاری پرداخته‌ایم. ظروف یا تابلوهای میناکاری شده نمایانگر فرهنگ و ذوق هنرمندان ایرانی است و می‌تواند بهترین و فاخرترین هدیه‌ای باشد که به عزیزانتان تقدیم می‌کنید.
