آذربایجان، جزو یکی از شهرهای پرجاذبه‌ای است که گردشگران زیادی را به خود جذب می‌کند و دارای تنوع زیادی در زمینه سوغات و صنایع دستی است. سوغاتی آذربایجان به دو دسته “صنایع دستی” و “خوراکی” تقسیم می‌شود. آذربایجان بنا به دلایل زیادی مانند آب و هوای خوب، جاذبه‌های گردشگری متنوع و… گردشگران زیادی را جذب خود می‌کند. مردم شهر آذربایجان، افرادی بسیار فعال و هنردوست در زمینه صنایع دستی و ساخت لوازم هنری هستند. مردم این شهر، صنایع دستی را خودشان تولید کرده و برای فروش به گردشگران، در بازارها توزیع می‌کنند. تنوع صنایع دستی آذربایجان به 80 مدل رسیده است. اگر می‌خواهید صنایع دستی جذابی به عنوان سوغاتی برای عزیزان خود خریداری کنید، می‌توانید به بازارهای سنتی آذربایجان، رجوع کنید. از جمله صنایع دستی گوناگون آذربایجان می‌توان به فرش، سفال، قالیچه، سبدهای حصیری، خورجین، جاجیم، گلیم، گلیمچه، نقره سازی، حوله بافی، پتو بافی، سوزن دوزی، قلاب بافی، کفش دوزی و… اشاره کرد.
سفالگری
یکی از اولین مواد روی زمین که انسان شروع به استفاده از آن کرد، خاک رس بود که چندین هزار سال به انسان خدمت کرده و در این مدت، در بسیاری از زمینه‌های زندگی بشر توزیع گسترده‌ای پیدا کرده است. تولید ظروف سفالی که برای تهیه و نگهداری مواد غذایی و سایر محصولات مورد استفاده قرار می‌گیرد، از قدیم الایام در آذربایجان وجود داشته و توسعه یافته است. امروزه مناطق مراکز سفالگری به ساخت سفال و دیگر هنرهای دستی می‌پردازند که در آن محصولات سرامیکی نیز به صورت دستی تولید می‌شود.
جای تعجب نیست که محصولات سفالی تولید شده به روش سنتی، از نظر محیط زیست ایمن هستند، ارزش زیبایی شناختی بالایی دارند و نه تنها در بین مردم محلی، بلکه در بین گردشگران متعدد نیز جایگاه ویژه‌ای دارند. معمولا محصولات متنوع سرامیک و سفالگری در شهرهای تبریز و زنوز تولید و توزیع می‌شوند. افرادی که در شهر زنوز سرامیک تولید می‌کنند، از خاک چینی یا کائولین که نوعی خاک مرغوب هستند، استفاده می‌کنند. افزون بر کارگاه شهر زنوز، صنعت سفالگری در کوزه کنان شبستر نیز سابقه زیادی داشته و در این زمینه فعالیت می‌کنند و تولیدات خود را در آذربایجان به اشتراک گذاشته و توزیع می‌کنند.
به دلیل مهارت بالا و علاقه زیاد مردم هنرمند آذربایجان به ساخت هنرها و صنایع دستی، کارگاه‌هایی جهت آموزش سفالگری در مراکز شهر ساخته شده و ساخت انواع صنایع دستی مانند سفالگری را آموزش می‌دهند. ناگفته نماند سفالگری یکی از مهم‌ترین صنایع دستی آذربایجان بوده و روز به روز پیشرفت می‌کند.
قالی بافی
قالی بافی یکی از صنایع دستی آذربایجان است. هنرمندان این شهر قالی‌های ارزنده و نفیسی را می‌بافند و به مردم عرضه می‌کنند. قالی بافی، از اصلی‌ترین و مهم‌ترین هنر دستی شهر آذربایجان است. سابقه هنرهای دستی و تاریخی آن‌ها به زمان مادها برمی‌گردد. بافتن قالی و فرش در این شهر، دارای سابقه زیادی است و افراد هنرمند فوق‌العاده‌ای در این منطقه مشغول طراحی فرش و بافتن قالی هستند و فرش‌های ارزنده‌ای را به مردم ارائه می‌دهند.
در قرن سوم هجری، یکی از بزرگترین مرکز بافندگی زیلو و قالی، شهر آذربایجان بود. هنر دستی قالی بافی در زمان ایلخانیان و سلجوقیان در آذربایجان، جریان داشت. بر اساس برخی آثار هنری نظیر مینیاتورهای نسخ خطی، می‌توان به این مسئله پی برد که هنر دستی قالی بافی، در زمان تیموریان و زمان صفویه، خود را تکمیل کرده‌اند و طی گذشت زمان، نقش‌های متنوع و نوینی مانند گل و بوته، ترنج، سجاده‌ای و… رایج شده است. اکنون مردم آذربایجان، قالی‌هایی با طرح‌های اسلیمی، منظره‌بافی، هراتی، شکارگاه، ریزماهی، افشان، گل فرنگ، قاب قرآنی، گلدانی و دیگر طرح‌ها می‌بافند و به مردم شهرشان و همچنین گردشگران، عرضه می‌کنند.
بافتن اشکال و انواع گوناگون و متنوع فرش‌ها و قالی‌های سنتی که دارای رنگ‌ها و طرح‌های متنوع و جذاب هستند، هنر بافندگان و طراحان این اثر را به نمایش می‌گذارد.
گلیم بافی
یکی از رایج‌ترین صنایع دستی آذربایجان، گلیم بافی است؛ طوری که این هنر یکی از رشته‌ها و فعالیت‌های اصلی آذربایجان به حساب می‌آید. گلیم‌های شاهسون از مهم‌ترین گلیم‌های آذربایجان به شمار می‌رود. شاید این سوال در ذهنتان پیش بیاید که شاهسون به چه معنا است و اصلا چرا از کلمه شاهسون استفاده می‌کنند؟ در پاسخ به این سوال می‌توان گفت یکی از پراهمیت‌ترین قوم شمال غربی ایران، شاهسون‌ها هستند که بیشتر آن‌ها ترک بوده و بقیه آن‌ها گرجی، تاجیک و کرد هستند. کلمه شاهسون به معنی وفاداری و صمیمیت به شاه است که شاه عباس برای روبه‌رو شدن با دشمنان، این کلمه را رایج کرده بود. از آنجایی که متداول‌ترین کفپوش شاهسون‌ها گلیم است، به همین خاطر بافتن گلیم‌های متنوع و زیادی توسط همین قوم و طایفه صورت گرفته بود. طراحی گلیم شاهسون‌ها به این صورت است که از نگاره‌های برجسته و جذابی برای ظاهر گلیم استفاده می‌کنند. این نگاره‌های تزیینی به حالت ردیفی در کنار هم قرار گرفته‌اند و جداکننده آن‌ها، نوارهایی نازک با نقش‌هایی ظریف هستند.
در آذربایجان، دو نوع گلیم “ساده” و “سوماک” طراحی و بافته می‌شوند. تار گلیم‌های ساده، از نوع پنبه‌ای بوده و پود آن از نوع پشمی است و تار گلیم‌های ورنی، از نوع نخ پنبه‌ای بوده و پود آن نیز از نوع پشمی می‌باشد. گلیم از نوع بافت ورنی، حالت پود پیچی دارد و طرح‌های به کار رفته در این گلیم‌ها، حیوانات وحشی و اهلی هستند. یکی از جذابیت‌های بافت گلیم‌های آذربایجان، ذهنی بافی بافندگان است؛ یعنی بافندگان برای بافت گلیم، از نقشه کمک نمی‌گیرند و نقش‌ها و طرح‌های پیاده شده روی گلیم، همه خلاقیت ذهن آن‌ها می‌باشند.
نقره سازی
یکی از فلزهای مهم و اصلی شهر آذربایجان، نقره است. در ابتدا صنعت نقره سازی از ترکیه به آذربایجان شرقی در سال 1915 میلادی رواج یافت. برای اولین بار در شهر تبریز نیز نقره سازی یافت شد و اکثر نقره‌کاران ماهر در این منطقه وجود دارند. از دیرباز تا کنون، صنعت نقره سازی در آذربایجان رواج داشته و یکی از صنایع دستی آذربایجان به حساب می‌آید. متاسفانه هنر نقره سازی در حال محو شدن و نابودی است و طراحان این صنعت، سراغ مشاغل دیگری رفته‌اند. حکاکی کردن بر روی ورقه‌های نقره، نیاز به دقت بالایی دارد و بسیار ظریف است که طراحان حرفه‌ای می‌توانند در این زمینه فعالیت کنند.
ساز سنتی
یکی دیگر از صنایع دستی آذربایجان که فوق‌العاده جذاب است، ساز سنتی است. قدمت و پیشینگی موسیقی آذربایجان، مربوط به دو هزار سال قبل از میلاد است و تا به الان ادامه دارد. آذربایجان در زمینه موسیقی، خوانندگان و نوازندگان حرفه‌ای دارد و به دلیل استقبال زیاد، در این شهر سازهای گوناگون و متنوعی، ساخته شده است. این سازهای سنتی و زیبا، دارای تنوع زیادی بوده و از چوب‌های توت و چوب‌های گردو ساخته می‌شوند. طراحان این سازها، هنر دستی سازهای متنوعی نظیر تار، کمانچه، گارمون، ناقاره، دهل، سورنا، عاشیق‌لر، بالابان، قره‌نی، کلارینت، دایره و… را با دقت و ظرافت بسیار بالایی طراحی می‌کنند.
از چند صد سال پیش در روسیه، ساز قارمان می‌ساختند. قارمان جزو یکی از سازهای بادی کلاوه‌ای می‌باشد که حدود 10 سال است که در ایران رواج یافته است و شهر آذربایجان یکی از شهرهایی است که این ساز را می‌سازد. بدنه ساز قارما معمولا به وسیله چوب کاج، چوب افرا و… ساخته می‌شود. برای طرح دادن به ظاهر بدنه این ساز، از اشکال متنوعی از جنس صدف استفاده می‌کنند که از پلی استر پوشش یافته است.
سبد بافی
یکی دیگر از صنایع دستی آذربایجان، سبد بافی است که در واقع برای جابه‌جایی خوراکی، میوه و نان مورد استفاده قرار می‌گیرد. سبدبافی در آذربایجان، قدمت زیادی داشته و یکی از صنایع با اصالت است. برای سبد بافی از چوب انعطاف پذیر (تَرَکه)، سنجد، قره آغاج، بید، به، آلبالو و… استفاده می‌کنند. در شهرهای دیگری مانند مراغه و روستاهای اطراف آن، به‌وسیله چوب موسون نیز سبدهای سنتی می‌بافند. علاوه بر مراغه، شهرهایی مانند مرند و همچنین روستاهایی مانند کشکسرای، بهرام و بناب، توسط ساقه گندم، سبدهای سنتی می‌بافند. یکی از ویژگی‌های فوق‌العاده سبدبافی در این شهرها، این است که در طراحی این سبدها، از رنگ‌های طبیعی استفاده می‌کنند که جذابیت زیادی دارد.
سوزن دوزی
سوزن دوزی از دیگر صنایع دستی آذربایجان به حساب می‌آید. سوزن دوزی از هنرهای ارزنده و نفیس در زمینه دوخت و دوز است. متاسفانه در اواخر، علاقه و اشتیاق به این هنر دستی، کاهش یافته است زیرا درآمد کمی داشته و افراد زیادی را جذب خود نمی‌کند اما سازمان صنایع دستی تمام تلاش خود را در این راستا انجام داده و تلاش‌های آن نتیجه داده و حاصل آن رونق یافتن دوباره سوزن دوزی است. در گذشته برای سوزن دوزی از ابریشم طبیعی استفاده می‌کردند اما الان از ابریشم مصنوعی استفاده می‌کنند. هنرمندان ممقان، به‌وسیله نخ‌های ابریشم و سوزنی که فقط پنج سانتی‌متر است، انواع گوناگون و متنوع کفش، کمربند، کوسن، زیرلیوانی، رومیزی و… طراحی و تولید می‌کنند. هنرمندان این هنر، برای طراحی نقش‌ها، از طبیعت الهام می‌گیرند. طراحان برای سوزن دوزی روی پارچه‌های دبیت و متقال کارکرده و طرح مورد نظر خود را پیاده می‌کنند.
رو دوزی و بافتنی
رو دوزی‌ها و روکاری‌هایی که در آذربایجان انجام می‌شود، در زمینه ممقان دوزی است. رو دوزی به این صورت انجام می‌شود که زمینه اصلی پارچه را دور تا دور از بخیه پوشیده می‌کنند. مرکز اصلی این هنر دستی، در 40 کیلومتری تبریز می‌باشد.
زیورآلات سنتی
زیورآلات سنتی از جنس طلا، نقره و حتی طلای با عیار پایین تولید و ساخته می‌شود. ساخت زیورآلات سنتی، هفت مرحله دارد و هر مرحله افراد متخصص در آن زمینه، آن را انجام می‌دهند؛ در این صورت یک اثر ارزنده و با ارزشی ساخته می‌شود. این هفت مرحله به این صورت است:
- طراحی کردن
- ساخت ماکت
- اجرا کردن
- مینا کاری
- آراسته کردن
- تمیز کردن
- سرهم سازی و ترتیب دادن قطعات
- سفالگری
در این روش، همه مراحل تولید و ساخت سفال به روش سنتی صورت می‌گیرد. کاسه، بشقاب، پارچ، قنددان، قوری، نعلبکی، فنجان و… از جمله این هنرهای دستی هستند. این مدل سفال، از دو نوع لعاب ترانسپارانت فیروزه‌ای و ترانسپارانت بی‌رنگ پوشیده می‌شود که رنگ فیروزه‌ای آن بسیار مورد توجه عموم قرار گرفته است.
کلام آخر
شهر آذربایجان به دلیل تنوع زیاد در صنایع دستی، آب و هوای خوب و میزبانان خونگرم، گردشگران زیادی را جذب خود کرده است. اگر می‌خواهید برای عزیزان خود سوغات خریداری کنید، پیشنهاد می‌شود صنایع دستی آذربایجان را از دست ندهید. با توجه به اینکه این شهر دارای 80 نوع صنایع دستی مختلف است، افراد این شهر تلاش می‌کنند صنایع جدید و نوینی را خلق کرده تا تنوع این صنایع بیشتر از این افزایش پیدا کند و به مردم ارائه دهند.
