چرا سفال مهم است؟ به عنوان یکی از قدیمی‌ترین اختراعات بشر، سفالگری از قبل از دوره نوسنگی وجود داشته است که قدمت اشیایی به 29000 سال قبل از میلاد می‌رسد. در حالی که در گذشته، صنعت سفالگری به بخش‌های حاشیه‌ای خدمت می‌کرد، شرکت‌های سفال سازی امروزی تا حدی به لطف افزایش تقاضای مصرف‌کنندگان برای کالاهای دست ساز و منحصر به فرد نسبت به اقلام تولید انبوه، در حال رشد هستند. با چنین چشم انداز روشنی برای آینده، سفالگری شاید محبوب‌تر از همیشه باشد. با این حال، چگونگی رسیدن سفال به این نقطه، داستانی پر از تاریخ غنی است.
بین ۶۰۰۰ تا ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد، اولین چرخ سفالگری در بین‌النهرین اختراع شد. این امر، انقلابی را در روشی که مردم باستان می‌توانستند اقلامی از خاک رس بسازند، به وجود آورد. در حالی که سفالگری همیشه دارای ویژگی‌های هنری ذاتی بوده است، وقتی چرخ سفالگر به دست آمد، روند را بیشتر تغییر داد. در حالی که قدیمی‌ترین اقلام یافت شده توسط باستان شناسان عموماً ظروف سفالی بدون تزئین، بدون لعاب و شکل دستی بودند، تا 6000 سال قبل از میلاد، مکان‌هایی مانند خاورمیانه، چین و اروپا طیف وسیعی از تکنیک‌های طراحی را توسعه دادند. از طرح‌های پیچیده نقاشی‌شده که تاریخ سلطنت فرعون را بیان می‌کرد تا کاسه‌ها و بشقاب‌های صیقلی گرفته و مجسمه‌های پیچیده حیوانات، سرامیست‌ها به لطف اختراع چرخ سفالگری به مهارت و توانایی قابل توجهی دست یافتند که قبلاً هرگز دیده نشده بود. با ما همراه باشید تا با سفال و ویژگی‌های آن و راهنمای خرید سفال بیشتر آشنا شویم.
سفال چیست؟
سفال از مواد سرامیکی تشکیل شده و انواع عمده ظروف سفالی مانند سفال، ظروف سنگی و چینی را در بر میگیرد. برای اینکه یک قطعه به عنوان سفال در نظر گرفته شود، باید یک ظرف سرامیکی پخته شده باشد و هنگام شکل گیری حاوی خاک رس باشد. برای ایجاد یک قطعه سفال، سفالگر باید یک بدنه سفالی را در یک جسم خاص، چه با روش ساخت دستی و چه با روش پرتاب چرخ، درآورد و سپس آن را در دمای بالا در کوره حرارت دهد تا رطوبت از خاک رس خارج شود. این اجازه می‌دهد تا تغییراتی در جسم قالب گیری شده، استحکام و دوام آن افزایش یابد در حالی که به طور دائم شکل آن را تنظیم می‌کند. سفالگر می‌تواند بدنه سفالی را قبل یا بعد از پختن تزئین کند، با این حال، برخی از فرآیندها نیاز به انجام مراحل آماده سازی خاصی دارند تا بتوانند با موفقیت یک قطعه کار را ایجاد کنند. با ورز دادن، فرآیندی که شامل ماساژ دادن خاک رس با دستان شما است، اجازه می‌دهد تا رطوبت درون خاک رس در کل دال پخش شود. روش آماده سازی بعدی هنگام کار با خاک رس، هواگیری نامیده می‌شود. این کار یا توسط یک دستگاه خلاء یا به صورت دستی از طریق فرآیند گوه‌زنی انجام می‌شود. هنگامی که خاک رس هوا زدایی و رطوبت زدایی شد، آماده است تا به طرق مختلف شکل بگیرد. وقتی شکل گرفت، خشک می‌شود و سپس پخته می‌شود.
نکاتی که در خرید سفال باید به آن‌ها دقت کرد
ظروف سفالی به طور کلی به دو دسته لعاب‌دار و بدون لعاب تقسیم می‌شوند. حال شاید این سوال برایتان پیش بیاید که لعاب چیست؟ برای یافتن پاسخ این سوال خود، با ما همراه باشید. ظروف سفالی معمولاً از خاک رس ساخته می‌شوند که می‌توان آن را در حالت خیس به اشکال مختلفی درآورد. پس از تثبیت فرم، قطعه سفال را در یک کوره گرم قرار می‌دهند، جایی که دمای بالا باعث سفت شدن خاک رس و ماندگاری آن می‌شود. برای اینکه به سفال و سرامیک یک روکش صاف و براق بدهید، باید از یک نوع لعاب استفاده کنید، همچنین می‌توان از آن برای کاهش متخلخل برخی از انواع سفال استفاده کرد.
زیر لعاب نوعی لعاب است که برای توصیف تزئینات اعمال شده در سفال استفاده می‌شود، در حالی که لعاب بیش از حد برای ایجاد یک سطح براق بر روی دکوراسیون استفاده می‌شود. لعاب بیش از حد نه تنها یک لایه محافظ ایجاد می‌کند، بلکه رنگ‌ها را زنده می‌کند. هنگام استفاده از این نوع لعاب، ابتدا قطعه سفال را در کوره می‌پزند، روی آن را روی لعاب می‌زنند و سپس آن را دوباره برای پخت، درون کوره می‌گذارند. گرما به ترکیب رنگ دانه‌های رنگی با لعاب کمک می‌کند و سطحی شیشه‌ای و براق ایجاد می‌کند. لعاب‌های سرامیکی معمولاً از سیلیس تشکیل شده‌اند که جزء کوارتز است. به طور معمول، حرارت بسیار بالایی برای ذوب کوارتز مورد نیاز است. تکه‌های سفال را می‌توان در لعاب فرو کرد، اسپری کرد یا لعاب را با قلم مو زد. همچنین می‌توان لعاب را مستقیماً روی سفال‌ها ریخت.
لعاب‌های سرب قرن‌هاست که وجود داشته‌اند، اگرچه در مورد استفاده از آن اختلاف نظر وجود دارد. بسیاری از سفالگران معتقدند که بدون استفاده از لعاب سربی نمی‌توانند به سایه رنگ یا روشنایی مناسب دست یابند، در حالی که برخی دیگر استدلال می‌کنند که سرب جایگزین مناسبی برای مصارف خانگی نیست. اغلب به شدت توصیه می‌شود که به عنوان یک اقدام احتیاطی ایمنی، مصرف کنندگان از خرید ظروف آشپزی یا ظروف حاوی پوشش سرب خودداری کنند. حتی گیاهان خوراکی نیز در صورت رشد در ظرفی با لعاب سرب، مستعد به دست آوردن بقایای سرب هستند. همچنین به دانستن منشأ یک قطعه سفال کمک می‌کند، زیرا کشورهای توسعه نیافته هنوز مفاهیم استفاده از سرب را درک نکرده‌اند و گاهی اوقات قطعات خود را در دمای کافی پایین می‌سوزانند که باعث انتشار سم در غذا یا نوشیدنی شود.
سفال‌های حاوی لعاب قلیایی، با استفاده از نمک و یا پتاسیم، نیز در طول تاریخ یافت شده است. یافتن قطعه‌ای که دارای ترکیبی لعاب‌دار از سرب و قلیایی باشد، غیر عادی نیست. صرف نظر از نوع لعاب انتخابی، سفال‌ها معمولاً در دمای بین 950 درجه سانتی‌گراد تا 1430 درجه سانتی‌گراد پخته می‌شوند. لعاب بر روی انواع وسایل خانه از جمله توالت، سینک، ظروف غذاخوری، مجسمه‌ها و ظروف هدیه و کاشی‌ها یافت می‌شود.
ویژگی سفال‌های لعاب‌دار و بدون لعاب
اکنون که با تعریف و انواع لعاب آشنا شدید، برای انتخاب بهتر در خرید، به بررسی ویژگی‌های آن‌ها می‌پردازیم.
سفال بدون لعاب:
- سفال باید، متعادل، متقارن و ایستا باشد.
- آثار سفالی باید از ظرافت و لطافت بالایی برخوردار باشد.
- آثار یک سفالگر ماهر نباید ظاهری ناقص و جلوه‌ای بد داشته باشد.
- آثار باید پخت مناسب و یک دست داشته باشند.
با توجه به موارد گفته شده، چون سفال‌ها اغلب دست ساز هستند، احتمال خطا و ایراد در این آثار وجود دارد و شما قبل از خرید حتما باید به تعادل و ایستایی آن، توجه کنید. نکته‌ی بعدی این است که شما باید از وجود هر نوع عیب همچون ناهمواری، ناصافی و یکنواخت نبودن، در آثار، اطمینان حاصل کنید و خریدی خوب و مطمئن داشته باشید. در ادامه نیز، وجود هر نوع نواقص ظاهری مانند لب پریدگی، سوختگی در روی سطح کار، نبود ترک در سطح داخلی و بیرونی اثر، ایراد محسوب می‌شود، و همچنین باید پخت یک‌دست و یکسان در کل سطوح محصول رعایت شده و به اندازه باشد.
سفال لعاب دار:
- آثار باید حتما لعاب خورده باشند و در کوره پخته شده باشند.
- از نوع لعاب به کار رفته مطلع شوید تا از نوع سرامیکی و قلیایی باشند. (این موارد بهتر از دیگر لعاب‌ها است.)
- آثار دارای لعاب باید بی‌نقص باشند و کار بدون ایراد باشد.
- در این محصولات، بدنه آثار سفالی، باید مقاومت کافی را داشته باشد.
- پخت این محصول باید دو بار و با رعایت درجه و زمان مشخص و کافی، صورت بگیرد.
با توجه به موارد گفته شده شما باید دقت داشته باشید، محصولی که خریداری می‌کنید، حتما لعاب خورده باشد و به جای لعاب از روغن جلا، روغن‌های سوخته، واکس و… استفاده نشده باشد. در این صورت، محصولات، هنری محسوب نمی‌شوند و ظاهری مشابه آثار چرمی و محصولات چوبی پیدا می‌کنند. نکته دیگر در آثار لعاب‌دار، این است که باید به نوع لعاب توجه شود، زیرا لعاب‌های سربی هنگام پخت، ایجاد مسمومیت می‌کنند و در محصولاتی که برای پخت و پز استفاده می‌شود و مصرفی هستند، نباید از این نوع لعاب استفاده کرد. برای جلوگیری از این مشکل، می‌توانید از محصولات دارای لعاب قلیایی و سرامیکی و فریت، استفاده کنید.
در ادامه به این توجه داشته باشید که محصول، دارای پریدگی لعاب، اشباع لعاب در یک بخش، لعاب نگرفتگی در بخشی، سوختگی لعاب، غیر یکنواخت بودن لعاب در روی سطح و… نباشد، که از معایب و نواقص کار محسوب می‌شود. یک نکته قابل توجه دیگر در محصولات لعاب‌دار، مقاوت بالا در بدنه این محصولات است. هر سفال لعاب‌دار، باید دو بار در زمان و دمای مشخصی برای پخت به کوره برود. پس این محصول دارای مقاومت و استحکام بالایی بوده و لعاب کاری نیز به مقاومت آن می‌افزاید.
نکاتی در مورد مراقبت از محصولات سفالی
برخی از محصولات سفالی، به صورت تزیینی استفاده می‌شوند. بهتر است این نوع محصولات مانند گلدان، ظروف تزیینی، مجسمه‌ها و… که تزئینی هستند را زود به زود گردگیری کنید تا خاک، روی آن‌ها ننشیند، زیرا به مرور زمان باعث کدر شدن و تار شدن سطح محصول می‌شود. در ظروف قابل استفاده در آشپزخانه نیز به این نکته توجه کنید که پس از هر بار مصرف، آن را به خوبی بشویید، خشک کنید و هرگز مواد غذایی، شربت‌های رنگی، چای، قهوه و… را روی آن باقی نگذارید، زیرا این کار موجب خراب شدگی رنگ و کدر شدن آن می‌شود. از دیگر نکات قابل توجه در نگهداری محصولات سفال، این است که برای شست و شوی آن‌ها، هیچ وقت مواد شیمیایی سفید کننده را مورد استفاده قرار ندهید. مایع ظرفشویی به تنهایی برای شست و شوی آن‌ها کافی است.
حال به سراغ نکات مهم برای استفاده از این ظروف سفالی در پخت و پز، برویم. ظروف سفالی، ظروفی حساس هستند و اگر از آن‌ها برای پخت و پز استفاده می‌کنید، باید آن‌ها را روی حرارت کم قرار دهید، زیرا ممکن است حرارت زیاد، موجب ترک برداشتن و یا حتی شکستن آن‌ها شود. تا حد امکان از ظروف سفالی در ماکروفرها استفاده نکنید. اما در زمان استفاده سفال در ماکروفر، به این موضوع دقت کنید که لعاب یا رنگ ظروف شما، کوره‌ای باشد، یعنی بعد از لعاب خوردن، داخل کوره رفته و دوباره پخته شده باشد. اگر غیر از این باشد، احتمال شکستن و یا جرقه خوردن در ماکروفر دارد. پس در هنگام خرید، به این نکته توجه کنید. توجه داشته باشید اگر ظروف شما ترک خورده باشد، نباید از آن برای پخت یا سرو غذا استفاده کنید.
شما حتما باید تبخ غذا در ظروف سفالی را تجربه کنید و طعم و مزه و کیفیت غذایی مورد پسند خود را در این ظروف، تجربه کنید. ظروف سفالی، روی طعم و مزه و کیفیت غذای شما، تاثیر بسزایی دارد. این مورد را از دست ندهید و تجربه کنید.
