سفالگری از اولین هنر‌های بشریت بوده و به گفته مورخان، ساخت ظروف سفالی در ایران به 10000 سال پیش برمیگردد. می‌توان گفت قدمت ساخت ظروف از جنس سفال به زمانی که انسان‌ها به یکجا‌نشینی روی آوردند، برمیگردد. اگرچه امروزه ساخت سفال بیشتر از جنبه هنری مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد اما در گذشته‌ای نه چندان دور به عنوان حرفه حیاتی یاد شده است. به سوال جذاب اصلی برگردیم، سفال چگونه ساخته میشود؟ در این مقاله قصد داریم در مورد مراحل کلی ساخت سفال و انواع روش‌های آن صحبت کنیم. در این بخش یاد می‌گیریم چگونه خاک رس را به اثر هنری تبدیل کنیم. این تغییر، شگفتی این هنر را چند برابر می‌کند. خاک رس توانایی قالب‌گیری با دست و تبدیل به اشیاء زیبایی را در خود جای داده است که چنانچه در کوره قرار گیرد، این اثر هنری استحکام چند برابری به‌دست می‌آورد. این ماده طبیعی شگفت‌انگیز به هنرمندان اجازه می‌دهد تا وسایل کاربردی و یا آثار هنری جذابی ایجاد کنند. مراحل کلی ساخت سفال عبارت‌اند از:
- انتخاب خاک رس مناسب
- آماده‌سازی خاک رس
- انتخاب روش ساخت سفال
- ساخت و آماده‌سازی سفال خود
- پرداخت نهایی کار و تزئین ظروف سفالی خود
- پختن ظرف سفالی
انتخاب خاک رس
انتخاب خاک رس یکی تصمیمات اولیه مهم است. خاک رس‌های مختلفی موجود است، اما سه نوع اصلی وجود دارد که اکثر سفالگران آن‌ها را انتخاب می‌کنند، که هر کدام ویژگی خاص خود را دارند.
گل سفالگری نسوز (سفال)
این نوع خاک رایج‌ترین خاک برای سفالگری می‌باشد. برای هنرجویانی که به دنبال قالب‌گیری و شکل‌پذیری آسان هستند بسیار مناسب است (انتخاب مناسب برای مبتدیان). همچنین این خاک مناسب کسانی است که خواهان پخت سفال در دمای کمتری (بین 950 الی 1100 درجه سانتی‌گراد) هستند، گل سفالگری نسوز می‌تواند بهترین انتخاب برای شما باشد. این گل تاحدودی بادوام، متخلخل‌تر و غیر شیشه‌ای می‌باشد.
گل سفالگری سنگ‌نما
ظروف ساخته شده توسط گل سنگی دارای تحمل حرارت بالایی هستند، از این گل می‌توان برای کاربردهای متنوعی بهره برد، زیرا متراکم و بادوام‌تر از سایر خاک رس‌ها هستند. همچنین دمای پخت بالاتری به نسبت گل سفالگری نسوز (بین 1150 الی 1300 درجه سانتی‌گراد) دارد.
خاک چینی (پورسلین / کائولین)
خاک چینی صاف است، تحمل حرارت بالایی دارد و به راحتی قالب نمی‌گیرد که همین کار با آن را برای مبتدیان کمی دشوارتر می کند. همچنین بین سایر خاک رس‌ها به عنوان گران‌ترین خاک رس شناخته میشود. با توجه به ویژگی‌های یاد شده، انتخاب گل سفالگری نسوز برای مبتدیان می‌تواند انتخاب مناسبی باشد.
آماده سازی خاک رس
بعد از انتخاب خاک رس ابتدا باید از یکنواختی، در کل جرم گل اطمینان حاصل کنیم. این شامل ورز دادن خاک رس به حالت همگن است. برای اینکه ببینید حباب هوا در گل از بین رفته یا نه می‌توانید از یک تکه نخ برای برش گل استفاده کنید. بسیاری هنوز ترجیح می‌دهند پس از کوبیدن خاک رس آن را ورز دهند تا اطمینان حاصل شود که ذرات خاک رس به طور یکنواخت قرار دارند. یک توده رسی با قوام ناهموار که به خوبی آماده نشده باشد تقریباً غیرممکن است که روی چرخ انداخته شود، چرا که باعث ترک‌خوردگی و صرف زمان چند برابری برای ورز مجدد میشود.
انتخاب روش ساخت
هنر سفالگری در طی سالیان سال دستخوش تغییرات زیادی بوده و ما خیلی خوش شانس هستیم که می‌توانیم از ذخیره‌ی تجربیات اساتید در طول قرن‌های گذشته نیز استفاده کنیم، که همچنان پیوسته با رشد تکنولوژی و پیشرفت‌های فنی جدید اضافه میشود. به‌طور کلی هنر سفالگری را می‌توانیم به دو دسته کلی روش‌های ساخت سفال بدون استفاده از چرخ سفالگری و با استفاده از چرخ سفالگری تقسیم بندی کنیم.
روش‌های ساخت دستی سفال (بدون استفاده از چرخ سفالگری)
در این روش می‌توانیم به سادگی و حتی با داشتن مهارت کم نیز ظروف یا مجسمه‌های ساده را خلق کنیم. روش سفالگری بدون چرخ به سه دسته کلی زیر تقسیم بندی میشود.
- روش فشاری
- روش فیتیله‌ای
- روش ورقه‌ای
روش فشاری (PINCHING POTS)
در این روش ابتدا گل آماده شده را به‌صورت کروی داخل دست آماده می‌کنیم. سپس مطابق ظرف مورد نظر شروع به شکل دادن گل می‌کنیم. به‌طور مثال برای ساخت کاسه اول انگشت شست خود را به وسط کره‌ی گلی خود فشار می‌دهیم و سپس با دو انگشت اشاره و انگشت شست به آرامی لبه‌های گل را فشار می‌دهیم تا ضمن اینکه ضخامت دیواره کاسه یکنواخت شده، آرام آرام به ضخامت مورد نظر نیز نزدیک شویم. این مراحل نیازمند صرف زمان و حوصله زیادی می‌باشد. پس لطفا با صبوری، سعی کنید به ظرافت هرچه تمام‌تر آماده‌سازی شکل مورد نظر را به پایان برسانید.
روش فیتیله‌ای
در این روش ابتدا گل آماده شده را به فیتیله‌های باریک تبدیل می‌کنیم. برای این کار ابتدا گل مورد نظر را روی سطح صاف قرار داده و به آرامی به جلو و عقب بغلتانید تا نوار‌های ضخیم ایجاد شود سپس این کار را تکرار کنید تا به ضخامت حدودی برای ساخت مجسمه یا ظرف مورد نظر برسید. در این حین دقت داشته باشید تا فیتیله ایجاد شده، یکنواختی خود را حفظ کند چرا که ممکن است نازکی قسمتی از فیتیله باعث شکاف‌هایی در سازه شما شود. بعد از ایجاد فتیله نوبت به ساخت قسمت زیرین سازه می‌رسد. با توجه به ظرف یا مجسمه خود ابتدا گل را با استفاده از وردنه، صاف و یکنواخت می‌کنیم و سپس با استفاده از ابزارهای اندازه‌گیری قسمت زیرین سازه را برش می‌دهیم. فیتیله آماده شده را به محیط کف سازه مرحله به مرحله می‌چسبانیم.
بهتر است ابتدا اندازه محیط کف را محاسبه کرده و به همان میزان (یک مقدار بیشتر برای درصد خطا) فیتیله ایجاد شده را برش دهیم. بعد از اتصال لایه اول به سراغ اتصال لایه بالاتر می‌رویم. پس از اینکه به ارتفاع مورد نظر رسیدیم به آرامی دست خود را بین لایه‌ها حرکت می‌دهیم تا دیواره‌های ساخته شده توسط فیتیله یکنواخت شود. مزیت این روش این است که ما می‌توانیم از ظرف استوانه‌ای تا سازه‌های چند وجهی را با این روش، خیلی ساده‌تر از سایر روش‌ها درست کنیم. در روش فیتیله‌ای ساخت فیتیله یکنواخت، کلید اصلی ساخت سازه مورد است پس این قسمت را با دقت بیشتری تمرین و ارزیابی کنید.
روش ورقه‌ای
در این روش ابتدا می‌بایست گل آماده شده را در سطح کاملا صاف با وردنه به سطح صاف یکنواخت تبدیل کنیم. برای این‌کار اول با دست سعی می‌کنیم سطح یکنواختی را آماده کنیم. بعد از این نوبت به کار با وردنه می‌رسد. بعد از اینکه مطمئن شدیم ضخامت سطح ایجاد شده یکنواخت و به اندازه مطلوب رسیده‌است، نوبت به برش‌کاری می‌رسد. می‌توانیم سطوح مورد نظر را توسط کاتر از ورقه آماده شده برش دهیم. این‌کار نیازمند استفاده از خط‌‌کش می‌باشد. بعد از آماده‌سازی سطوح با توجه به نحوه قرارگیری سطوح نسبت به یکدیگر زاویه‌های مطلوب را از لبه‌های آن‌ها برش می‌دهیم تا زمانی که کنار یکدیگر قرار دادیم، محل اتصال لبه‌ها کامل انجام شود و کار حرفه‌ای‌تر بنظر برسد. برای اتصال دو سطح می‌توانیم از محلول گل رقیق شده استفاده کنیم.
ساخت سفال با استفاده از چرخ سفالگری
این روش نیازمند مهارت بیشتری است و به همان میزان آثار خلق شده زیبای منحصر به فردی را به وجود می‌آورد. برای شروع ابتدا گل آماده شده را به وسط چرخ سفالگری می‌کوبیم (این‌کار می‌تواند به‌صورت تقریبی انجام شود و در مرحله بعد مرکز چرخش مشخص شود). در مرحله بعد چرخ را روشن کرده و سپس گل را با دست به سمت مرکز حرکت می‌دهیم. سعی کنید در این مرحله گل را از چرخ جدا نکنید. سپس گل را به مرکز چرخ هدایت کنید و به آرامی گل را به سمت شکل مورد نظر سوق دهید. انجام این کار آرامش زیادی را به همراه دارد پیشنهاد می‌کنم حتماً تجربه کنید.
ساخت و آماده سازی سفال خود
پس از انتخاب یکی از روش‌ها، بدون تعلل، می‌توانید کار هنری خود را شروع کنید. هنگامی که ساخت شئ سفالی خود را شروع می‌کنید، ممکن است مشابه کار اکثر مبتدی‌ها کارتان را خراب کنید، این کاملا طبیعی است که در ابتدای کار به خوبی که در ذهنتان تجسم می‌کنید، نتوانید اثر خود را نمایش دهید. چنانچه کار باب میل شما پیش نرفت، فقط یک قطعه دیگر را بردارید و دوباره شروع کنید. به یاد داشته باشید که هیچ اشتباهی وجود ندارد، شما می‌توانید خاک رس خود را بارها بازیافت کنید. این قسمت سرگرم‌کننده ساخت سفال است، اگر مرتکب اشتباه شوید و یا نهایتا کاری را که ساخته‌اید را دوست نداشته باشید، می‌توانید از اول شروع کنید. ضخامت ظرف سفالی بهتر است بین 5 الی 7 میلی‌متر باشد. این به جلوگیری از سنگین شدن بیش از حد ظرف و همچنین به کاهش احتمال ترک خوردن در مرحله خشک کردن و پختن در کوره کمک می‌کند. تا جایی که ممکن است، سعی کنید دیواره‌ها ضخامت یکنواختی داشته باشد زیرا اگر دیواره‌ها ناهموار و خیلی نازک باشند، ممکن است ترک بخورند.
پرداخت نهایی کار و تزئین ظروف سفالی خود
این مرحله را با نام چرم نیز می‌شناسند. مرحله سختی چرم زمانی است که خاک رس به اندازه کافی سفت شده است تا بتوانید قبل از اینکه خاک رس بیش از حد سخت شود، تغییرات نهایی مورد نظر را پیاده‌سازی کنید. در این مرحله می‌توانید اثر هنری خود را بدون اینکه جای دستتان روی آن باقی‌بماند، از جای خود بردارید و خاک رس اضافی را از قسمت پایینی آن جدا کنید تا پایه‌ای زیبا داشته باشید. همچنین به‌خاطر ویژگی نرم بودن هنوز می‌توانید تغییرات مورد نظر را اعمال کنید و در نهایت وارد مرحله پایانی می‌شویم.
پختن ظرف سفالی
هنگامی که خاک رس شما مانند استخوان خشک شد، می‌توانید ظرف خود را داخل کوره قرار دهید. دلیل اصلی ترک خوردن یا حتی ترکیدن سفال در کوره این است که قطعه شما به اندازه کافی خشک نشده است. ممکن است خشک به نظر برسد، در حالی که هنوز رطوبت در ظرف شما باقی‌مانده است. با بالا رفتن دما از 100 درجه سانتی‌گراد، آب تبخیر میشود و جایی برای خروج بخار وجود ندارد. در نتیجه، خیلی سریع منبسط میشود و خاک رس می‌شکافد تا بتواند حجم تولید شده را در خود جای دهد. زمانی که طول می‌کشد تا سفال شما خشک شود تا حد زیادی به آب و هوا بستگی دارد. ممکن است تا یک هفته یا بیشتر نیز طول بکشد. خاک رس خشک استخوانی به رنگ روشن‌تر به نظر می‌رسد و در لمس سرد احساس نمی‌شود.
نکته: به خاطر داشته باشید که عناصر کوره برقی زمانی که تحت تاثیر رطوبت قرار می‌گیرند، دوام زیادی ندارند. اطمینان از خشک شدن قطعات سفال باعث صرفه‌جویی در وقت و هزینه شما میشود.
جمع بندی
در این مقاله سعی کردیم به‌طور خلاصه مراحل ساخت سفال را توضیح دهیم. شما هم اکنون می‌توانید ساخت اثر هنری خود را شروع کنید. بخاطر داشته باشید که شما اکنون دانش کافی را برای شروع به‌دست آوردید اما به‌دست آوردن مهارت عملی باید آستین خود را بالا بزنید و وارد عمل شوید. رسیدن به مهارت کافی نیازمند صرف تمرین و زمان طولانی مدت می‌باشد. امیدوارم از خواندن این مقاله لذت برده باشید.
