کشور ایران هر ساله میزبان گردشگران زیادی از سراسر دنیا است. در این میان یکی از شهر‌هایی که توانسته سهم بسیار زیادی در رونق اقتصاد و گردشگری داشته‌باشد، لالجین است. این شهر به دلیل وجود هنر سفالگری خیره‌کننده که حاصل زحمت مردمان محلی است، در کنار جذب دوستداران صنایع دستی توانسته لقب پایتخت سفال را کسب کرده و شهرت جهانی پیدا کند. اما به راستی با وجود تعداد بی‌شمار از شهر‌هایی که این هنر را در طول تاریخ در پیش گرفته‌اند، چرا لالجین به عنوان پایتخت سفال شناخته می‌شود؟ ما در این مقاله سعی داریم به بررسی هنر سفالگری و علت برتر بودن لالجین در این زمینه بپردازیم پس با ما همراه باشید.
همه چیز درباره پایتخت سفال
اگر به قصد تماشای طبیعت دیدنی و دلچسب به همدان سفر می‌کنید، قطعا فرصت دیدن لالجین را نباید از دست دهید. خطه‌ای که امروزه با نام پایتخت سفال شهرت جهانی پیدا کرده‌است. لالجین در 17 کیلومتری شهر همدان و 5 کیلومتری بهار، بین دو رودخانه قوری‌چای و یکه‌چای قرار دارد و با داشتن جمعیت نه چندان زیاد توانسته بار عظیمی از فرهنگ و هنر را به دوش بکشد. مورخین معتقدند که نام قدیمی این شهر، لاچین بوده که از اسم پرنده شکاری ساکن در این منطقه گرفته شده و پیشینه سکونت در آن به سده پنجم هجری برمی‌گردد. همچنین در سده هشتم هجری نیز از مهم‌ترین دهستان‌های همدان بوده‌است.
موقعیت جغرافیایی لالجین در کنار آب و هوای سرد و کوهستانی، ذخیره آب‌های زیرزمینی و زمین‌های حاصلخیز باعث شده که بیشتر مردم این منطقه به دو حرفه کشاورزی و سفالگری روی آورند. زمین‌هایی که هر ساله بخش اعظمی از گندم، جو، انگور، چغندر و سیب زمینی کشور را تامین می‌کنند. همچنین وجود خاک مناسب برای سفالگری منجر به اشتغال 80 درصد از مردم این شهر چه به صورت مستقیم و چه غیرمستقیم در این پیشه شده‌است. کار مربوط به سفالگری اعم از تولید، تکمیل، فروش، صادرات و … می‌باشد. سفالی که از نظر کالای صادراتی رتبه پنجم را در همدان دارا است.
با اوج گرفتن این هنر، سفالگری مهم‌ترین منبع درآمد مردم این منطقه شد و همچنین توانست رقیب خوبی برای کشور‌های دیگر از جمله چین باشد. در نهایت با رونق روز افزون هنر سفالگری و همت مسئولین، لالجین در سال 95 لقب پایتخت سفال را از یونسکو دریافت کرد که همین امر باعث از بین رفتن تحریم‌ها و بازگشت دوباره این شهر برای همکاری با کشور‌هایی مانند آلمان، قطر، هلند، بلژیک و … شد و توانست تحول عظیمی در اقتصاد ایجاد نماید.
زمان پیدایش سفال در لالجین
پیدایش سفال به زمانی برمی‌گردد که انسان‌ها یکجا نشین شده‌بودند و به دلیل خواص سفال از جمله خاصیت عدم فساد مواد غذایی در آن، از ظروف سفالی برای نگهداری آب و مواد خوراکی استفاده می‌کردند. در طول تاریخ ساخت و استفاده از سفال کاربرد بسیاری داشته و در طی زمان و نیاز جدید مردم دستخوش تغییراتی شده‌است.
از دیرباز لالجین به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی، قرار گرفتن در چهار راه تمدن‌های باستانی و مسیر کاروان‌ها سبب شده‌بود تا مردم این منطقه، گاه به حرفه سفال‌سازی مشغول شوند. البته خاک مناسب برای سفالگری هم در تشویق مردم به آموختن و ترویج این هنر نقش به سزایی داشت. با این حال طی جستجوهایی که کاوشگران انجام دادند، موفق به کشف چرخ‌های قدیمی سفال و ظروف سفالی قرمز رنگ منقوش در تپه‌های سیلک شدند. تپه‌هایی که در کنار لالجین قرار دارند. وجود این شواهد خبر از قدمت زیاد این هنر دارند به طوری که پیشینه سفال و سفالگری لالجین را به 700 الی 1000 سال پیش نسبت می‌دهند.
انواع سفال
ظروف سفالی از رس تهیه می‌شوند. خاک رس دارای موادی مانند اکسید آهن، فلزات و سایر ناخالصی‌ها است. همچنین دیگر ماده به کار رفته در سفال، سرب می‌باشد که در لعاب بسیاری از وسایل سفالی استفاده می‌شود. لعاب لایه‌ای شیشه‌ای است که از پوشش متخلخل سفال محافظت می‌کند و برای جلا دادن به رنگ سفال کاربرد دارد. همانطور که می‌دانید سرب یکی از مواد مضر برای انسان به حساب می‌آید اما شایان ذکر است که یکی از علت‌هایی که باعث افزایش طرفداران اشیا سفالی پایتخت سفال شده، وجود درصد بسیار کم و استانداردی از سرب می‌باشد. دیگر نکته حائز اهمیت وجود سفال در انواع مختلف است. در ادامه توضیح این موارد آورده شده‌است.
- سفال قرمز: این نوع سفال در زمان‌های قدیم بسیار کاربرد داشته‌است.
- سفال قرمز رنگ منقوش: نوعی سفال قرمز است که رنگ آجری دارد. این نوع سفال مقاومت کمی داشته و در ساخت بشقاب و کاسه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- سفال خاکستری: نوعی سفال به رنگ خاکستری است که گاهی به رنگ زرد هم متمایل می‌شود و همزمان با شروع عصر آهن پا به عرصه سفال‌سازی گذاشته‌است.
- سفال داغدار: سفالی است که قبل از اینکه به کوره برود، سفالگر نقش‌هایی را روی بدنه آن ایجاد می‌کند.
- سفال بی‌لعاب: همانطور که از اسمش پیداست سفالی است که لعابی نداشته و کاربرد آن در زندگی مردم از دیرباز نمود داشته‌است.
وسایل ساخت سفال
سفالگری هم مانند هر حرفه دیگر، وسایل و ابزار تخصصی و مربوط به خود را دارد که برای کارهای متفاوتی مانند ساخت، نقاشی، شکلدهی با ظرافت و … توسط سفالگران مورد استفاده قرار می‌گیرند. در ادامه ضمن آشنایی شما با این ابزار به طور مختصر به توضیح آنها پرداخته‌ایم.
- سنگ گل فشاری :سنگ همواری است که برای ورز دادن گل در دست سفالگر قرار می‌گیرد.
- کارتراش: افزاری برای تراشیدن گل چسبیده به سنگ گل فشاری است.
- کاسه لعابی: کاسه‌ای که در آن مقداری آب ریخته شده تا سفالگر هنگام کار دست‌های خود را تر کند.
- سوزن: این ابزار برای کار‌هایی همچون کم کردن گل، برش دادن و خط انداختن استفاده می‌شود.
- تیماج: پاره چرمی است که سفالگر برای هموار کردن لبه سفالین دست‌های خود را روی آن قرار می‌دهد. با چرخاندن دست‌ها لبه سفال به وسیله تیماج یکسان می‌شود.
- مشته: افزاری مسی و مثلثی شکل با گوشه‌های گرد است که برای هموار شدن سطح بیرونی سفال مورد استفاده می‌گیرد.
- تراش: افزاری آهنی که برای تراش دادن قسمت تحتانی سفال به کار می‌رود.
- چرخ: دستگاهی که ساخت سفال بر روی آن انجام می‌شود.
- قالب: قطعه‌ای برای شکل دادن به سفال می‌باشد.
- تخته: این وسیله برای جابجایی سفال‌های کوچک استفاده می‌شود.
از خاک تا خلق هنر
اگرچه سفالگری صنعت بسیار قدیمی است اما با گذشت زمان و تنوع زندگی، این هنر نه تنها از بین نرفت بلکه تکامل یافت و خود را با نیازهای امروزی تطبیق داد. مهم‌ترین عامل سازنده این هنر زیبا خاک مناسب است. یکی از منابع غنی که این نیاز را برطرف کرده و باعث پیشرفت و رساندن این شهر به درجه پایتخت سفال شده‌است، روستای دستجرد واقع در 5 کیلومتری لالجین می‌باشد. در این منطقه خاک به شکل کلوخ‌های بزرگ و کوچک یافت می‌شود که آن را با تخماق چوبی می‌کوبند. سپس خاک بدست آمده را در تغار‌های بزرگ ریخته و با آب مخلوط می‌کنند. در این مرحله چند روزی به گل ایجاد شده استراحت داده و به آن دست نمیزنند. در نهایت بعد از سفت شدن گل، با یک چوب بلند خطوطی با عمق چند سانتی متر روی آن ایجاد کرده و به اتاق مخصوص منتقل می‌کنند.
حال وقت آن رسیده که گل حاصل را با پا ورز داده و به قسمت‌های کوچک‌تری تقسیم کنند. پس از عبور از همه این مراحل، بعد از آماده سازی گل آن را در کوره‌های مخصوص از جمله کوره با کشش فوقانی، کوره با کشش تحتانی، کوره گازی، چاله کوره‌ها، کوره‌های مخلوطی، کوره دو یا سه طبقه، کوره تودرتو و یا کوره جعبه‌ای قرار می‌دهند که کاربرد هر کدام از این ها بسته به شکل ظاهری و گل استفاده شده در سفال متفاوت است. برای مثال کوره جعبه‌ای برای پخت قالب یا خشک کردن به کار می‌رود و نیاز به افراد حرفه‌ای دارد یا کوره گازی برای پخت سفال و لعاب استفاده می‌شود.
اما این پایان ماجرای خلق هنر زیبای سفالگری در پایتخت سفال نیست. هنر دیگری که باعث محبوبیت سفال در بین مردم شده‌است، هنر میناکاری بر روی سفال می‌باشد. سفالگران در لالجین از دو نوع رنگ شیمیایی و رنگ طبیعی شامل لاجورد، سنگ سفید، گیاهی خاص و … استفاده می‌کنند. این هنر برگرفته از طرح‌های اسلیمی و تذهیبی می‌باشد و به گونه‌ای است که با قرار دادن شابلون‌های مخصوص بر روی طرح و با استفاده از جوهر مخصوص میناکاری می‌توان طرح‌های بی‌نظیری بر روی سفال ایجاد کرد که چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کند. اما با وجود زیبایی میناکاری برای تثبیت و ماندگاری نقش‌ها بر روی کوزه، در آخر از سیاه قلم هم استفاده می‌کنند و برای مدتی در کوره مخصوص قرار می‌دهند.
کلام آخر
همه کشور‌های دنیا برای جذب گردشگر و رونق اقتصاد در حال بازسازی و کشف تمدن‌های پیشین خود هستند. کشور ایران دارای تمدن‌های قدیمی با قدمت چند هزار ساله می‌باشد که یکی از نمونه‌های فرهنگ و تمدن آن شهر لالجین است که البته در جهان با نام پایتخت سفال شهرت بیشتری دارد. همانطور که مطالعه کردید ما در این مقاله سعی کردیم شما را بیشتر با این شهر کوچک و در عین حال مهم کشور آشنا کرده و به توضیحاتی درباره سفال و سفالگری آن بپردازیم. امیدواریم از خواندن این مطالب لذت برده‌باشید و در آخر بیشتر قدر داشته‌های سرزمین خود را بدانیم.
