بدون شک هنر صنایع دستی شاخص‌ترین هنر سنتی هر سرزمینی است و گویشی متفاوت از جنس هنر در تمام نقاط یک کشور می‌باشد. با رنج و زحمت مردم بومی و با وجود صنایع دستی، جریان زندگی در رگ‌های ملتی هنرمند اتفاق می‌افتد. ذوقی که تجلی گاه بخش قابل ملاحظه‌ای از هنر و خلاقیت تک تک افراد یک خطه است. صنایع دستی، حاصل روح ملت‌ها و دستاورد هنرهای آموخته از نسلی به نسل دیگر می‌باشد. گوهر پاکیزه و قیمتی که نه به وسیله صنعت، که به دستان پرتوان هنرمندانی با ذوق تولیده شده‌است. هنری نایاب که رنج آدمی را دربرمی‌گیرد و محصول پیچ و تاب دستگاه‌های امروزی نمی‌باشد. به دلیل اهمیت‌های بی‌شمار این صنعت و تحول شگرفی که در تمام جهان دارا است، روزی به نام روز جهانی صنایع دستی به این هنر تعلق گرفته که در این مقاله بیشتر به این مباحث خواهیم پرداخت.
صنایع دستی چیست؟
صنایع دستی هنر شگفت انگیزی است که تعریف آن در یک مقاله نمیگنجد. بنابر تعریف باستانی آن، شغل یا تجارتی است که نیاز به مهارت دارد. در واقع این هنر ذره ذره با عشق آمیخته شده و با دمیدن روح لطیف خود به زندگی یکنواخت ماشینی، جانی تازه به آن بخشیده است. صنایع دستی نمایانگر تمدن‌ها، آئین‌ها، تاریخ و گذشته مردم یک سرزمین می‌باشد. این شاهکارهای هنری حاصل زحمت مردان و زنان پرتوان هر منطقه و نیز وجود یک ماده اولیه خاص در آن دیار هستند. به عبارت دیگر صنایع دستی به اقلامی گفته می‌شود که با دست و استفاده از ابزارهای ساده ساخته شده‌اند. این صنایع ویژگی‌ها، مزایا و طرفداران خاص خود را دارند که با توجه به جهانی بودن آن‌ها، روزی به نام روز جهانی صنایع دستی به این سازه‌های فوق‌العاده تعلق گرفته‌است.
تاریخچه نامگذاری روز جهانی صنایع دستی
از دیرباز ارزش هنر چشم نواز ساخت صنایع دستی مورد توجه اکثر مردم بوده‌است. بیشتر افراد بومی از این صنایع برای رفع نیازهای خود استفاده می‌کردند اما بعد از پایان جنگ جهانی دوم، کشورهای پیشرفته هنر صنایع دستی را یک عامل برای پیشرفت و جبران زیان‌های اقتصادی خود دانستند. به همین دلیل در تاریخ ۱۰ ژوئن سال ۱۹۶۴ میلادی نخستین همایش جهانی با حضور اساتید دانشگاه، افراد خبره در این زمینه و … در نیویورک تشکیل شد. در پایان این جلسه با توافق افراد حاضر، تاسیس «شورای جهانی صنایع دستی» به عنوان نهاد وابسته به سازمان یونسکو تصویب شد و دبیرخانه آن در کشور هلند به اجرا درآمد. بنابراین ۱۰ ژوئن یا همان ۲۰ خرداد روز جهانی صنایع دستی انتخاب شده‌است؛ روزی که یادآوری می‌کند هر شی بی‌جانی تاریخچه یک تمدن و زندگی پر فراز و نشیب است.
معرفی شورای جهانی صنایع دستی
با گرم شدن بازار ساخت صنایع دستی بین عموم مردم و نامگذاری روز جهانی صنایع دستی در دنیا، “آیلین آزبورن وب” عضو سازمان یونسکو در تاریخ دهم ژوئن سال ۱۹۶۴ با هدف ارتقای جایگاه صنایع دستی، طرح تاسیس شورای جهانی صنایع دستی را به اجرا درآورد. شورای جهانی صنایع دستی یک سازمان غيرانتفاعي و غیر دولتی است. این سازمان دارای هفت شعبه منطقه‌ای می‌باشد؛ آفریقا، اروپا، آمریکای شمالی، آمریکای لاتین، آسیا و اقیانوسیه از قاره‌هایی هستند که این سازمان در آن‌ها فعالیت دارد. اقداماتی که طی این چند سال سازمان شورای جهانی انجام داده شامل اهدای جایزه برای صنعتگران منتخب صنایع دستی معاصر در سال ۱۹۹۲، اهدای جایزه اروپایی به مجامع هنرهای کاربردی در سال ۲۰۰۹، تشکیل مجامع عمومی سالانه، انتخاب شهرهایی به عنوان شهر صنایع دستی در نقاط مهم هر کشور، ایجاد نمایندگی در نمایشگاه‌های صنایع دستی و رویدادهای تجاری و نیز مطرح کردن روز جهانی صنایع دستی می‌باشند. از دیگر اهداف این سازمان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تقویت جایگاه صنایع دستی به عنوان بخش حیاتی از زندگی فرهنگی و اقتصادی
- ترویج معاشرت بین صنعتگران جهان
- تشویق و کمک به هنرمندان در این زمینه
- مشاوره و توسعه اقتصادی از طریق فعالیت‌های درآمدزا
ویژگی‌های صنایع دستی
صنایع دستی برای جامعه بومی کشورها بیش از یک سوغاتی ارزش دارد زیرا این هنر حاوی کوله باری از تمام هویت آن منطقه است. هنر ساخت صنایع دستی به قدری مهم و قابل تامل می‌باشد که هر اثری را نمی‌توان در دسته این شاهکارهای زیبا قرار داد به طوری که انتخاب یک وسیله و قلمداد کردن آن به عنوان صنایع دستی، کار دشواری بوده و به راحتی امکان پذیر نیست. محصولات تولیدی این صنعت تمایز بسیاری با دیگر دست سازه‌های بشر دارد. اهمیت همین عوامل باعث اختصاص دادن یک روز به نام روز جهانی صنایع دستی در تقویم شده‌است. براساس گزارش سازمان جهانی مالکیت معنوی، ویژگی‌های بارز صنایع دستی عبارتند از:
- داشتن بار فرهنگی (استفاده از طرح‌های بومی و متعلق به هر منطقه)
- مشابه نبودن محصولات تولیدی با یکدیگر
- افزایش رونق گردشگری در مناطق ساخت خود
- عدم نیاز به سرمایه‌گذاری زیاد در مقایسه با دیگر صنایع ساخت بشر
- دارای رتبه بالا از نظر اقتصادی نسبت به صنایع دیگر
- قابلیت انتقال به افراد دیگر
- تامین قسمت عمده مواد اولیه مصرفی از منابع داخلی
- انجام مراحل اساسی یا قسمتی از آن توسط دست یا ابزارهای دستی
- امکان ایجاد تنوع و طرح‌های مختلف در مراحل ساخت
- عدم نیاز به کارشناس و متخصص خارجی
- داشتن زمینه‌های مناسب جهت صادرات
۶ نوع از پرطرفدارترین صنایع دستی
به دلیل وجود قدمت چند هزار ساله و ارزشی که صنایع دستی در طول تاریخ داشته‌اند، تنوع بسیاری در این زمینه به وجود آمده‌است. تنوعی که هر کدام صنعتی به جا مانده از هنر نیاکان بوده و می‌توانند تحولی شگرف در اقتصاد هر کشور ایجاد نمایند. البته خوشبختانه گسترش این هنر بعد از نام گذاری روز جهانی صنایع دستی در دنیا بسیار بیشتر شده‌است. تعدادی از محبوب‌ترین و پرطرفدارترین صنایع دستی عبارت هستند از:
- حصیر بافی: شاید بتوان هنر حصیر بافی را جز قدیمی‌ترین هنرهای ساخت بشر دانست. از جمله استان‌هایی که در این زمینه فعالیت دارند می‌توان به مازندران، گیلان، هرمزگان و بوشهر اشاره کرد. البته نوع چوب به کار برده شده و نوع بافت آن در هر کدام از مناطق مذکور تفاوت دارد. برای مثال گیاه معروف حصیر بافی در استان گیلان سوف نامیده می‌شود که در اطراف آبگیرها رشد می‌کند.
- خاتم کاری: قدمت این هنر به ۱۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. بسیاری از مورخین زادگاه خاتم کاری را شهر اصفهان می‌دانند. خاتم کاران با طرح‌های منظم هندسی به اشیا جانی دوباره می‌بخشند. بسیاری از هنرمندان در این زمینه علت معروف شدن خاتم کاری را وجود همین طرح‌های ظریف و دقیق می‌دانند.
- فرش بافی: زیبایی هنر فرش بافی بر هیچ کس پوشیده نیست و از دیرباز فرش‌های ایرانی به دلیل کیفیت و مرغوبیت بالا به دیگر نقاط کره زمین مانند چین و اروپا صادر می‌شدند. قطب این هنر از قدیم الایام تبریز بوده به طوری که سازمان شورای جهانی صنایع دستی در یکی از مراسم‌های خود به دلیل روز جهانی صنایع دستی، به پاس زحمات بی‌دریغ هنرمندان در این زمینه، تبریز را به عنوان “شهر جهانی بافت فرش” برگزیده‌است.
- میناکاری: هنر میناکاری صحبت امروز و دیروز نیست بلکه سفری طولانی در حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد دارد. اوج شکوفایی این هنر به زمان صفویه بازمی‌گردد ولی امروزه کانون میناکاری به شهر اصفهان تعلق دارد. طرح‌های مربوطه روی اشیایی مانند طلا، نقره، مس و سفال ایجاد می‌شوند.
- سفالگری: سفالگری از زمانی که انسان‌ها یکجا نشین شده‌بودند در صنعت و زندگی آن‌ها نقش بسزایی داشته‌است. با گذشت زمان و توجه گردشگران به این هنر، سفال جز بهترین اشیای صنایع دستی قرار گرفت. در هر گوشه این سرزمین عده‌ای مشغول به خلق هنر زیبای سفال سازی هستند و شهر لالجین به عنوان پایتخت سفال در جهان شناخته می‌شود.
- مینیاتور: واژه مینیاتور کلمه‌ای فرانسوی و مخفف مینی موم ناتورال می‌باشد و به معنای طبیعت کوچک و ظریف است. به اعتقاد بیشتر مورخین تابلوهای مینیاتوری ابتدا از ایران سر درآورده‌اند. پرچمدار این هنر زیبا در ایران شهر اصفهان می‌باشد. بسیاری از این نقاشی‌ها ابعاد کوچکی دارند ولی دارای صحنه‌های پیچیده هستند.
کلام آخر
صحبت درباره هنر بی‌نظیر صنایع دستی تمام شدنی نیست. خلاقیت چیزی است که باید آزاد شود، کشف شود و بیان شود. صنایع دستی بیانگر این هستند که چگونه می‌توان از مغز و قلب خود برای ثبت خاطرات، خلق و خو و احساسات به روش‌های منحصر به فرد استفاده کرد. همه چیز را می‌توان با ماشین ساخت اما هیچ چیز با شی‌ای که با دست و قلب ساخته شده‌باشد، قابل مقایسه نیست. رویکردهایی که موجب شد به افتخار این هنر مصور که قابل لمس از ذهن و روح آدمی است، روزی به نام روز جهانی صنایع دستی به هنرمندان هدیه داده‌شود. اگر شما هم به هنر و صنایع دستی علاقه‌مند هستید، مطالعه دیگر مقالات چارشین را از دست ندهید.
