یکی از سنت‌های ایران باستان، صنایع‌دستی و هنر دستی ایرانیان است که در فرهنگ ملت حفظ شده و نسل به نسل منتقل می‌شود. امروزه محصولات دست‌ساز در خارج از ایران به‌عنوان هنر منحصربه‌فردی بسیار مورد توجه قرار گرفته‌است. صنایع‌دستی و هنر دستی ایرانیان یکی از شاخص‌ترین صنایع هنری است که ریشه در فرهنگ و تاریخ این کشور عزیزمان دارد.
صنایع‌دستی ایران از تنوع بسیار گسترده‌ای برخوردار است و بافاصله زیاد با سایر صنایع‌دستی در دنیا حرف اول را می‌زند. هنر و معماری ایران بازتاب یک سنت فرهنگی ۵۰۰۰ساله با پیشرفت چشمگیر در طول تاریخ است. هنرمندان متعددی اقلام زیبایی تولید کرده‌اند که در سراسر جهان شناخته شده‌است. از معروف‌ترین هنر دستی ایرانیان می‌توان به فرش ایرانی، میناکاری (نقش کاری روی نقره)، مینیاتور، خاتم‌کاری و قلم‌زنی (فلزکاری) اشاره کرد.
ایران صنایع‌دستی باستانی زیادی دارد. باتوجه‌به گستردگی این شاخه‌ها، می‌توان آن‌ها را به چند زیرمجموعه تقسیم کرد که نشان از تنوع و شکوفایی سطح هنرهای سنتی و ریشه آن در تاریخ غنی ایران است.
فرش ایرانی
فرش ایرانی کالایی جدایی‌ناپذیر از هنر و فرهنگ ایرانی است. بی‌شک یکی از برجسته‌ترین جلوه‌های هنر دستی ایرانیان است که قدمت آن به ایران باستان (حدود 500 سال قبل از میلاد) برمی‌گردد. «مهارت‌های سنتی قالی‌بافی» در استان فارس و شهرستان کاشان در سال 2010 در فهرست میراث‌فرهنگی یونسکو به ثبت رسید.
نقش‌ونگار فرش‌ها شما را به یاد باغ‌های ایرانی می‌اندازد که مملو از گیاهان، پرندگان و دیگر حیوانات است. پشم، پنبه و ابریشم، رایج‌ترین مواد مورد استفاده در قالی‌بافی هستند. رنگ‌های سنتی مورد استفاده در فرش‌های ایرانی از گیاهان و میوه‌ها گرفته می‌شود. به‌عنوان‌مثال، قرمز از “ریشه روناس”، زرد از “پیاز”، و سیاه از “بلوط” گرفته می‌شود.
فرش از دو قسمت اصلی و حاشیه تشکیل شده‌است. حاشیه‌ها نیز به نوبه خود به سه بخش تقسیم می‌شوند. در فرش‌های ایرانی تنوع شگفت‌انگیزی از نقش و نگارها وجود دارد. مراکز اصلی قالی‌بافی ایران عبارت هستند از: قم، اصفهان، تبریز، کرمان، نایین، یزد، کاشان و مناطق عشایری مانند بختیاری و قشقایی که معمولاً به‌صورت بداهه می‌بافند.
میناکاری؛ هنری با قدمت ۵۰۰۰ساله
هنر میناکاری یا نقش کاری بر روی نقره، هنر آتش‌سوزی است که برای تزئین روی فلز و کاشی با لعاب مینا استفاده می‌شود. در این هنر دستی ایرانیان، نقوشی که برای کارهای میناکاری استفاده می‌شود، بسته به سلیقه هنرمند و طرح‌های سنتی است. در ایران میناکاری بیشتر روی مس و نقره انجام می‌شود. میناکاری و تزئین فلزات با پالتوهای رنگارنگ و پخته یکی از رشته‌های هنری ممتاز در اصفهان است.
بزرگ‌ترین استاد میناکاری اصفهان شکرالله صنیع زاده است که جدش نقاش معروفی بوده‌است. یکی از آثار ارزشمند این استاد برای چاپ تمبر یادبود صنایع‌دستی ایران در سال‌های 88-1387 مورد استفاده قرار گرفت و به‌عنوان میراث ملی به ثبت رسید. این هنرمندان در خیابان چهارباغ و حوالی میدان نقش‌جهان اصفهان آثار خود را عرضه می‌کنند.
مینیاتور یا تذهیب، هنر نگارگری ایرانیان
مینیاتور ایرانی، یک هنر دستی ایرانیان است که نقاشی غنی و پر جزئیات با نقش‌های مذهبی یا اساطیری است. بر اساس شواهد، هنر نقاشی مینیاتور در ایران از قرون اولیه پس از اسلام و پس از فروپاشی ساسانیان آغاز شد. با این حال، این هنر در قرن سیزدهم در زمان سلسله صفویه شکوفا به اوج خود رسید. یکی از مشخصات مینیاتور ایرانی، رنگ‌آمیزی روشن است که در آن رنگ‌دانه‌ها بر پایه کانی‌ها هستند. اولین مینیاتورهای نقاشی شده در جهت افقی بدون هیچ قابی ظاهر می‌شدند و قالب عمودی اولین‌بار در قرن چهاردهم معرفی شد.
نقاشی مینیاتور در قرن سیزدهم به یک ژانر مهم ایرانی تبدیل شد و پس از فتوحات مغول (1219) تحت‌تأثیر چین قرار گرفت و به اوج خود در قرن 15 و 16 دست‌یافت. این سنت پس از آن تحت‌تأثیر برخی از کشورهای غربی ادامه یافت و دارای نمایندگان مدرن بسیاری شد. مینیاتور ایرانی تأثیر غالب بر دیگر سنت‌های مینیاتوری اسلامی، به‌ویژه مینیاتور عثمانی در ترکیه، و مینیاتور مغول در شبه‌قاره هند بود.
هنر خاتم‌کاری
خاتم‌کاری هنر تزئین سطوح چوبی با روکش‌های کوچک موزاییک مانند به‌صورت مثلث‌هایی است که از چوب‌ها و مواد مختلف ساخته شده‌اند. این مواد عبارت‌اند از چوب آرکا، آبنوس، چوب درخت مرکبات، چوب عناب و استخوان‌های شتر، اسب و گاو. قدمت قدیمی‌ترین اثر خاتم‌کاری به دوره صفویه بازمی‌گردد، اما هیچ مدرکی در دست نیست که این هنر دقیقاً از چه زمانی آغاز شده‌است. آثار مشابهی در کشورهای دیگری مانند سوریه و لبنان وجود دارد، اما مهد خاتم‌کاری ایران است.
شهر اصفهان مرکز اصلی خاتم‌کاری در دوره صفویه بوده‌است اما پس از آن در شیراز رواج یافت. امروزه از این هنر دستی ایرانیان برای تولید اشیایی مانند تخته نرد، تخته شطرنج، قفسه قرآن، قاب، جعبه‌های کوچک و … استفاده می‌شود.
قلم‌زنی (حکاکی)
قلم‌زنی یا هنر حکاکی، نقوش عالی بر روی فلزاتی مانند مس، برنج، نقره و طلا است. اصفهان نیز مانند سایر هنرهای ایرانی، مرکز اصلی قلم‌زنی است که با پیشرفت چشمگیر در دوره صفویه همراه بود. پیشینه قلم‌زنی را به زمان سکاها که از نژاد آریایی‌ها بودند، نسبت می‌دهند. جام طلای حسنلو در سال 1957 کشف شد. این اثر قلم‌زنی دارای نقوش برجسته‌ای از جمله خدایان روی ارابه است و قدمت آن به هزاره اول برمی‌گردد.
از دوره مادها که در قرن هفتم پیش از میلاد در ایران به قدرت رسیدند، متأسفانه تعداد کمی نقش‌ونگار برجای‌مانده است. با شکل‌گیری حکومت هخامنشیان، هنر قلم‌زنی نیز متحول شد و در واقع اوج فلزکاری در این بازه زمانی است. اما متأسفانه در اثر حمله اسکندر مقدونی و آتش‌زدن تخت‌جمشید، آثار بسیاری از بین رفتند و به دستور اسکندر مقدونی به سکه ذوب شدند.
سخن پایانی
امروز با هنر دستی ایرانیان و صنایع دستی آن که در وجود مردم این کشور نهادینه شده‌است، آشنا شدیم و معروف‌ترین صنایع دستی ایران را از جمله میناکاری، مینیاتور، فرش، خاتم‌کاری و قلم‌زنی بررسی کردیم. امیدواریم که این مقاله برای شما مفید بوده‌باشد.
