تاریخچه هنر سفالگری در ایران به دوران باستان باز می‌گردد. زمانی که کشاورزی به وجود آمد و کشت در فلات ایران توسط نژادهای بدوی این سرزمین آغاز شد، مردم برای رفع نیاز خود ظروفی از گل پخته می‌ساختند. ظروف سفالی در واقع یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی در جهان است. هیچ هنر باستانی را نمی‌توان یافت که در ایران اثری مانند سفالگری یا مادهای مصنوعی مانند سفال داشته باشد. پس از دوره جمع آوری غذا، زمانی که انسان غذا تولید می‌کرد، نیاز به بازسازی مواد غذایی منجر به ساخت ظروف ذخیره‌سازی مانند کوزه‌ها توسط گل شد. از معروف‌ترین سفال‌های قدیمی می‌توان پارچ و کاسه را نام برد. قبل از اینکه تولید شیشه رواج پیدا کند، بیشتر ظروف مورد استفاده بشر، سفال بود. بهترین خاک برای سفالگری خاک رس است که به دلیل وجود مقادیر زیاد آهن، قرمز رنگ است. ما در این مقاله سعی داریم، اطلاعاتی در مورد سفال، هنر سفالگری، تاریخچه آن و تاریخچه سفال در ایران را در اختیار علاقه‌مندان در این حوزه، قرار دهیم.
سفال چیست؟
سفال آثار و محصولاتی مانند ظروف و سایر اشیاء با خاک رس و سایر مواد سرامیکی است که در دمای بالا پخته می‌شود تا شکلی سخت و بادوام به آن‌ها بدهد. انواع عمده آن شامل ظروف سفالی، سنگی و چینی است. محل ساخت این گونه اجناس توسط سفالگر را سفال می‌گویند. تعریف سفال که توسط ASTM International به کار می‌رود، عبارت است از: «تمامی ظروف سرامیکی پخته شده که در زمان تشکیل، حاوی خاک رس هستند، به جز محصولات فنی، ساختاری و نسوز». در باستان شناسی، به ویژه در دوره‌های باستان و پیش از تاریخ، «سفال» اغلب به معنای ظروف است و به شکل‌هایی از همان مواد «سفال سفید» می‌گویند. خاک رس به عنوان بخشی از مصالح مورد استفاده در برخی از تعاریف سفال مورد نیاز است.
سفال یکی از قدیمی‌ترین اختراعات بشر است که پیش از دوره نوسنگی نشات گرفته است، با اشیاء سرامیکی مانند مجسمه فرهنگ گراوتی زهره Dolní Věstonice کشف شده در جمهوری چک با قدمت 29000 تا 25000 قبل از میلاد و ظروف سفالی که در جیانگشی چین کشف شده است که قدمت آن‌ها به 18000 سال قبل از میلاد می‌رسد. سفال با شکل دادن بدنه سرامیکی (اغلب سفالی) به اشیایی با شکل دلخواه و حرارت دادن آن‌ها تا دمای بالا (600 تا 1600 درجه سانتی‌گراد) در آتش، گودال یا کوره ساخته می‌شود و باعث ایجاد واکنش‌هایی می‌شود که منجر به تغییرات دائمی از جمله افزایش استحکام و مقاومت می‌شود.
بسیاری از سفال‌ها صرفاً قابل استفاده هستند، اما بسیاری از آن‌ها را می‌توان به عنوان هنر سفال نیز در نظر گرفت. محصولات سفالی را می‌توان قبل یا بعد از پخت تزئین کرد. سفال‌ها را می‌توان به سه گروه اصلی سفالی، سنگی و چینی تقسیم کرد. این‌ها، به مواد خاک رس خاص‌تری نیاز دارند و دمای پخت به طور فزاینده‌ای بالاتر است. هر سه در انواع لعاب‌دار و بدون لعاب برای اهداف مختلف ساخته می‌شوند. همچنین ممکن است همه با تکنیک‌های مختلف تزئین شوند.
تاریخچه سفال در ایران
ایران را می‌توان زادگاه ظروف سفالی طراحی شده نامید. طراحی ظروف سفالی در ایران از حدود 4000 سال قبل از میلاد آغاز شد. در ایران سفال سازی سابقه‌ای طولانی و درخشان دارد. به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی کشور، قرار گرفتن در چهارراه تمدن‌های باستانی و در مسیرهای مهم کاروان نشینی، تقریباً تمام نقاط ایران، گاه به سفال سازی مشغول بودند. با این حال، کاوش‌های اخیر و تحقیقات باستان شناسی نشان داد که چهار منطقه عمده سفال سازی در فلات ایران وجود دارد. این مناطق شامل بخش غربی کشور، یعنی ناحیه غرب رشته کوه‌های زاگرس (لرستان) و ناحیه جنوب دریای خزر (استان‌های گیلان و مازندران) بود. این دو منطقه از نظر زمانی تا آن‌جا که امروزه شناخته شده است، قدیمی‌ترین هستند.
منطقه سوم در شمال غرب کشور و در استان آذربایجان واقع شده است. منطقه چهارم در جنوب شرقی یعنی منطقه کرمان و بلوچستان است. به این چهار منطقه می‌توان منطقه کویر را نیز اضافه کرد، جایی که تاریخ سفال سازی را می‌توان به هزاره هشتم قبل از میلاد باز می‌گرداند. منطقه سوم در شمال غرب کشور و در استان آذربایجان واقع شده است. منطقه چهارم در جنوب شرقی یعنی منطقه کرمان و بلوچستان است.
در حال حاضر هنر سفالگری به روش‌های سنتی و صنعتی در ایران رواج دارد و مراکز اصلی آن لالجین همدان است. میبد یزد، کلپورگان سیستان و بلوچستان، شاهوار میناب، مند گناباد، زنوز تبریز، خرمهره قم، مازندران، گاماج گیلان، سمنان، ساوه، مرکزی، و شهرضا اصفهان از دیگر شهرهای تولید سفال و هنر سفالگری هستند.
در مجموع، مهم‌ترین پیشرفت‌های فنی در این هنر شامل موارد زیر است:
- اقلام در تمام مقاطع دارای ضخامت یکسان هستند.
- قرار دادن ظروف در لعاب رسی برای ایجاد یک سطح صاف.
- استفاده از چرخ سفالگری که مقدمهای بر چرخ‌های مدرن بود.
- استفاده از مادهای حاوی اکسید آهن و اکسید منگنز که در حین پشتیبان گیری دوم به رنگ سیاه یا قهوه‌ای تیره در می‌آمد.
- استفاده از کوره، با قرار دادن آتشدان در زیر سقف سفال که با دیوار آجری از هم جدا شده‌اند، همچنان از این نوع کوره استفاده می‌شود.
- استفاده از قالب‌های سفالی پخته برای تولید انبوه.
- استفاده از لعاب که در کاشان رایج بود.
مهم‌ترین شهرهای تولید سفال در ایران
همانطور که گفته شد، سفال و سفالگری در بسیاری از مناطق ایران رواج دارد و افراد بسیار زیادی در این زمینه مشغول به کار هستند. در شهرهای مختلف، گاهی محصولات متفاوت هستند و تنوع بسیاری دارند. محصولات سفالی در هر شهر، با وجود تفاوت‌ها، قابل تشخیص هستند. در ادامه به معرفی 10 شهر برتر تولید سفال می‌پردازیم و آن‌ها را به شما معرفی می‌کنیم.
- لالجین همدان
از زمانی که بشر به درک درستی از هستی دست یافت و از زندگی کوچ‌نشینی به کم تحرکی روی آورد، خاک رس همراه او بود و می‌توان گفت که از هزاره‌های نهم قبل از میلاد خشت و سفال یکی از قدیمی‌ترین صنایع هومو ساپینس در جهان است. از آن زمان به بعد صنعت سفالگری به تدریج توسعه و رواج یافت. لالجین همدان به عنوان پایتخت سفال ایران شناخته شده و از سال 1396 توسط برند «لالجین، شهر جهانی خشت» در شورای جهانی خشت به ثبت رسیده است. برخی از اهالی شهر بر این باورند که قدمت نام این شهر به زمان چنگیزخان (1162-1227) برمی‌گردد. بر اساس این داستان، هنگامی که سپاه چنگیزخان از همدان عبور کرد و به شهر لالجین کنونی وارد شد، عده‌ای از مردم شهر را به چین فرستاد تا از آنان سفالگری بیاموزند. این افراد پس از فراگیری این صنعت به لالجین بازگشتند و از آن زمان این شهر نام “لالجین” را به خود اختصاص داد. این شهر کوچک اما زیبا در شمال همدان و با فاصله 25 کیلومتری از آن قرار دارد و یکی از مکان‌های مهم برای جذب گردشگر در استان همدان به شمار می‌رود.
- میبد یزد
میبد مرکز ظروف سفالی ایران به شمار می‌رود و به عنوان پایتخت سفال ایران نیز شناخته می‌شود. نقوش ظروف سفالی این منطقه متاثر از اقلیم، کویر، آسمان، آب و… است. دو مورد از شاخص‌ترین نقش‌های ظروف سفالی میبد، «خورشید بانو» و «پرنده و ماهی» است. خورشید شبیه آب و هوای آفتابی کویری است که یزد در آن قرار دارد و ماهی‌ها نمایان‌گر آب و هوای این منطقه هستند.
- سمنان
ظروف سفالی تولید شده در سمنان رتبه دوم را از نظر کیفیت در ایران دارند. صنعت سفال سازی سمنان رویکردهای مدرن در سفال را با مضامین ملی و باستانی در خود جای داده است که آثار هنری چشم‌نوازی را به همراه دارد.
- کلپورگان سیستان و بلوچستان
کلپورگان روستایی باستانی در 25 کیلومتری سراوان در استان سیستان و بلوچستان است. بر اساس شواهد فراوان، هنر سفالگری در این روستا قدمتی 7000 ساله دارد و در کمال تعجب این هنر در این سال‌ها تغییری نکرده است. این بدان معنی است که آن‌ها از دستگاه‌های سفال استفاده نمی‌کنند و آثار، کاملاً دست ساز است. سفال کلپورگان به دلیل فرآیند ساخت باشکوه و رنگ جادویی آن از سایر نقاط ایران کاملا متمایز است.
پیشینه سکونت در این منطقه به حدود 10 هزار سال می‌رسد و تابلو و سنگ نگاره‌های سراوان، بزرگ‌ترین سنگ نگاره‌های شناخته شده ایران، گویای این واقعیت است. کلپورگان، روستایی کوچک با تنها 300 نفر، اولین روستای آسیایی است که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. اکثریت مردم، کشاورز هستند و محصولات اصلی آن‌ها خرما، مرکبات و سبزیجات است. اما تنها وجه تمایز کلپورگان از سایر نقاط ایران، سفال آن است که از حدود هفت هزار سال پیش تاکنون دست نخورده باقی مانده است.
- شیراز
کتیبه‌های گلی تخت جمشید شیراز یکی از مهم‌ترین قطعات سفال ایران است. این مجموعه از الواح یکی از معدود منابع موثق برای درک چگونگی عملکرد دولت هخامنشی در داخل و قوانین آن‌ها در 2500 سال پیش را در اختیار ما قرار می‌دهد. شیراز دارای ویرانه‌های سفالی باستانی بسیاری است که قدمت آن‌ها به دورتر برمی‌گردد که قدیمی‌ترین آن‌ها به ۲۵۰۰ سال پیش، زمانی که امپراتوری هخامنشی بر ایران حکومت می‌کرد، بازمی‌گردد. در عمارت‌های قدیمی شیراز که به موزه تبدیل شده‌اند، انواع سفال‌های دوران مختلف نگهداری می‌شود.
- کاشان
کاشان یکی از مراکز مهم سفالگری است که این صنعت را از دوران نوسنگی ادامه داده و شهرت آن در قرون وسطی به اوج خود رسیده است، هنوز هم ظروف لطیف فراوانی دارد. تحلیل باستانی در مناطق مختلف ایران مانند تل چغا، خوروین و حسنلو بسیار به دست آمده است.
- مند گناباد
یکی از مناطقی که در این زمینه بسیار فعال است روستای مند گناباد است که دانش تولید سفال را با یک فعالیت مستمر به نسل‌های دیگر منتقل می‌کند. سفال‌های گناباد حداقل 5000 سال قدمت دارند و از اواخر قرن یازدهم رواج یافته‌اند. از ابتدای قرن حاضر نوع جدیدی از سفال با ویژگی‌های خاص گناباد ایجاد شده است، به سفال چینی معروف است که شباهت زیادی به سفال‌های میبد در یزد، استهبان در فارس و شهرضا در اصفهان دارد. سفالگری در گناباد به دو روش غیر مشابه انجام می‌شود که در مصالح متفاوت است.
- شهرضا اصفهان
شهرستان شهرضا در استان مرکزی اصفهان سال گذشته به عنوان شهر ملی سفال نام گرفت چرا که قدمت تولید سفال و سرامیک در شهرضا به ۷۰۰ سال قبل باز می‌گردد. در حومه شهر اصفهان، تمام زمین پر از خاک قرمز رنگ است که در واقع خاک رس، ماده ضروری برای ساخت سفال است. اصفهان که در دوره‌ای از زمان صفویه پایتخت ایران بوده است، بخش‌های مختلفی از هنر ایران باستان را در خود جای داده است که سفالگری تنها یکی از آن‌ها است. هنر سفال سازی در اصفهان از الگو و تکنیک خاصی پیروی می‌کند.
- قم
یکی از جاذبه‌های شهر مذهبی قم در مرکز ایران، صنایع دستی است. از آن‌جایی که این شهر یک مقصد زیارتی است، می‌تواند مسافران ایرانی و خارجی زیادی را در خود جای دهد و بازار صنایع دستی در قلب شهر می‌تواند بسیار پر رونق باشد. از جمله صنایع دستی این شهر، سفال است که تولید آن از گذشته تا کنون، تغییراتی داشته است. شهر قم یکی از بخش‌های اصلی تولید سفال در کشور است.
- گیلان
سفال یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی گیلان است. در مارلیک و املش آثار سفالی زیادی متعلق به عصر آهن یافت می‌شود که استفاده طولانی مدت از این عمل را ثابت می‌کند. از این رو گیلان از دیرباز به عنوان مرکز عمده سفالگری ایران مطرح بوده است. یکی از ویژگی‌های سفال‌های گیلان که آن‌ها را از سایر مناطق متمایز می‌کند، رنگ سفالی آن‌ها است که ناشی از غنی بودن زمین از اجزای آهن است.
